Hafa byggt upp Óbyggðasetur í skjóli fjallanna á innsta bænum í Fljótsdal

Hjónin Steingrímur Karlsson, kvikmyndagerðarmaður og ferðaþjónustubóndi, og Arna Björg Bjarnadóttir, sagnfræðingur og menningarmiðlari, hafa í nokkur ár unnið að uppbyggingu Óbyggðaseturs á bænum Egilsstöðum í Fljótsdal. Þar er nú komin glæsileg gistiaðstaða í anda fortíðar og boðið upp á veglega tæknivædda sýningu um söguna, sem er mikil upplifun að skoða.

 

Þegar ekið er inn að Fljótsdalsvirkjun fyrir botni Lagarfljóts getur að líta skilti við veginn sem vísar á Óbyggðasetur inn í Norðurdal Fljótsdals. Ekið er út af veglegum vegi með bundnu slitlagi og inn á hefðbundinn malarveg. Ekið er eins og leið liggur til endimarka akvegarins og þá blasir við bærinn Egilsstaðir þar sem Óbyggðasetrið er til húsa. Það er innsta byggða ból í Fljótsdal og í bakgarðinum eru stærstu óbyggðir í Norður-Evrópu. Upplifunin af því að skoða gamla bæinn og sýninguna sem þar er boðið upp á er hreint ótrúleg og kemur sannarlega á óvart. Er sýningin mjög byggð upp á sjónrænni upplifun og auðséð að þar gætir töluverðra áhrifa og reynslu kvikmyndagerðarmannsins Steingríms. 

 

Á jörðinni er gamla íbúðarhúsið sem búið er að gera upp sem gististað með veitingum og búið að setja upp veglega og tæknivædda sýningu í skemmu þar við hliðina. Hjónin Gunnar Jónsson og Bergljót Þórarinsdóttir, bændur á Egilsstöðum, voru þátttakendur í verkefninu með Steingrími og Örnu, en Bergljót er nú látin. Fjölskylda Gunnars hafði búið á Egilsstöðum í um 150 ár.

 

Með stærstu óbyggðir Norður-Evrópu í bakgarðinum

 

Steingrímur segir að hugmyndin að Óbyggðasetrinu hafi fæðst þegar hann og kona hans, Arna Björg Bjarnadóttir, sem ættuð er úr Skagafirði, ráku þaðan 6–10 daga hestaferðir um óbyggðir Austurlands á sumrin. 

 

„Það voru nokkrir samliggjandi þættir sem ollu því að við fórum í að byggja upp þessa aðstöðu á bænum. Hér erum við á innsta byggða bóli í dalnum og í bakgarði okkar eru stærstu óbyggðir í Norður-Evrópu. Það var líka sérstök saga systkinanna sem hér bjuggu og nábýli þeirra við óbyggðirnar sem okkur langaði að fanga. 

 

Ég á hér tengingar og frá því ég var lítill hefur mér alltaf fundist að hér væru mínar rætur og hér vildi ég vera. Ég var á sumrin í sveit hjá móðursystur minni á næsta bæ hér fyrir utan. Þá hafa óbyggðirnar líka alltaf verið mitt áhugamál. Arna Björg, konan mín, var forstöðumaður og byggði upp Sögusetur íslenska hestsins í Skagafirði og bjó því yfir dýrmætri reynslu sem nýttist við uppbygginguna og reksturinn hér.“

 

Að uppbyggingu Óbyggðaseturs fengu þau Steingrímur og Arna Björg fjölda heimamanna og fagfólk sér til aðstoðar við smíðar, tæknilausnir og uppsetningu sýninga. 

 

Sveitungarnir gerðu grín að löngum aðdraganda 

 

„Það liðu fimm ár frá því við fengum þessa hugmynd og þar til við opnuðum. Fyrstu tvö árin fóru meira og minna í heimildar- og rannsóknarvinnu, hönnun og vinnslu viðskiptaáætlunar. Sveitungunum fannst þetta ganga ansi hægt og gerðu grín að okkur á þorrablóti. Þá voru liðin þrjú ár og rétt farnar að sjást breytingar. Sögðu sveitungarnir því að þeir hafi sennilega misskilið þetta. Þetta væri ekki Óbyggðasetrið, heldur óbyggða setrið.“

 

Steingrímur segir að veitinga­staðinn hafi þau ákveðið að útbúa í stíl við gamla eldhúsið. 

 

„Það var gert upp í stíl við upprunalega eldhúsið. Höldurnar á skápunum eru úr hreindýrshornum og hurðirnar á efri glerskáp eru gamlir fjósgluggar. Eldhúsborðið var gert upp úr gamla baðstofuborðinu. Svo er eldað fyrir framan gestina eins og gert var í gamla daga. Við matborðið spinnast svo endalausar umræður þar sem gestir vilja fræðast um sögu og náttúru svæðisins. 

 

Þá notum við hér kjöt frá bænum og silung úr vötnunum. Við erum líka með reykkofa þar sem við reykjum kjöt. Allt brauð og kökur er líka heimabakað og þar byggjum við mikið á gömlum uppskriftum.“

 

 

Margt jákvætt við ferðaþjónustu lengst inni í afdal

 

„Það er bæði hægt að líta á það jákvæðum og neikvæðum augum að vera hér lengst inni á afdal þar sem vegurinn endar. Í því eru þó heilmargir kostir og gæði fyrir gestina okkar að komast hér í fámennið og rólegheitin. Upplifa hér gamla Ísland fremur en að þeysast á milli fjölfarinna ferðamannastaða. Þarna á Austurland mikið inni með allri sinni náttúrufegurð og dýralífi. Það ánægjulega er að flestir okkar gestir stoppa hér í meira en eina nótt. 

 

Það eru ýmis tækifæri fyrir fólk að finna hér bæði frið og ró í náttúrunni. Við bjóðum upp á hestaferðir, fjallahjól og gönguferðir og hér eru merktar gönguleiðir sem fólk getur líka farið um á eigin vegum. Þá endurbyggðum við kláf á eyðibýlinu Kleif hér innar í dalnum og hér er aðstaða fyrir fjallahjólafólk og við erum einnig með vetrarþjónustu á svæðinu. Í fyrra opnuðum við stjörnuskoðunarstöð með tölvustýrðum stjörnuskoðunar­sjónauka sem Stjörnu-Sævar [Sævar Helgi Bragason] setti upp og erum að taka í gagnið heitar laugar með baðhúsi og gufubaði.“

 

Í mikilli veðursæld 

 

„Það hjálpar okkur einnig að hér á svæðinu er mjög veðursælt. Við erum í skjóli frá Vatnajökli og um 100 kílómetra frá sjó. Öll úrkoma er því eiginlega búin að klára úr sér þegar hún kemur hér inn eftir og því er nær snjólaust hér á vetrum. Sem dæmi um það þá áttu karlarnir sem hér bjuggu tvo vélsleða sem þeir urðu að geyma í kofa sem enn stendur hér uppi á fjallsbrún, enda gátu þeir lítið notað sleðana hér niðri í dalnum. Þar sem hálendið er víðfeðmt, þá notuðu þeir sleðana við smalamennsku og veiðar. 

 

Vegna þess hversu snjólétt er hér á vetrum getum við auðveldlega haldið úti heilsársstarfsemi og verið með hestaleiguna opna allt árið. Áður fyrr var það þannig að bændur fengu að reka fé hingað til beitar utan af Héraði á hörðum vetrum. Jafnvel frá þorra og fram undir vor.“

 

Fjölbreytt hlunnindi

 

Steingrímur segir bændur hafa búið við margvísleg hlunnindi sem sum skapist af veðursældinni í dalnum. Beitilönd eru hér afar góð og hér vex líka fjölbreytt flóra berja, eins og krækiber, bláber, hrútaber og villt jarðarber. Hreindýr, gæs og silungur hafa einnig verið góð búbót og fjallagrös  verið tínd hér áður fyrr undir Snæfellinu.

 

Uppi á Eyjabökkum vex fjölbreyttur gróður og þar hefur Steingrímur hugmyndir um að geta boðið ferðamönnum upp á kajakróður til að upplifa sérstaka náttúrufegurð votlendisins undir Eyjabakkajökli. Öll þeirra ferðamennska byggist reyndar upp á hugmyndinni um rólegheita ferðamennsku, eða „Slow Travel“. Eigi að síður er þau í samstarfi við ferðaþjónustuaðila sem bjóða upp á ferðir á öflugum fjallajeppum ef fólk vill komast í slíkar aðstæður. 

 

Hvergi er slegið af fagmennskunni í Óbyggðasetri. Meira að segja hljómflutningstækin sem gestir fá þegar gengið er um sýninguna eru handsmíðuð af Steingrími Karlssyni.  Mynd / HKr. 

 

Vistvæn og nýtin í anda systkinanna á bænum

 

„Við viljum þó sjálf aðallega einbeita okkur að minni hópum og vera eins umhverfisvæn í öllu sem við gerum eins og hugsast getur. Það er í anda þeirra sem hér bjuggu sem voru einstaklega nýtin á alla hluti. Endurnýttu allt sem hægt var og spengdu jafnvel saman postulínsdiska sem brotnuðu.“

 

Mikil fyrirhöfn að halda gamaldags útlit

 

Þessa sérstöðu og sérvisku var samt ekki einfalt að uppfylla við endurbyggingu bæjarins. Það kostaði mikla útsjónarsemi og yfirlegu að halda öllu í gamla stílnum um leið og uppfylla þurfti kröfur nútímamannsins og eftirlitsstofnana. Ljósarofar í gömlum stíl var hægt að finna í Þýskalandi en margfalt dýrari en nútímalega rofa. Nýtísku hleðslutengingar fyrir farsíma og myndavélar í baðstofunni eru síðan felldar inn í viðarklæðningu svo þær sjáist ekki. Baðstofan lítur út eins og gamaldags baðstofa með rúmum í fullri stærð í röð undir súð. Þar er líka boðið upp á tvöföld rúm og lokrekkju og hafa ferðamenn hrifist mjög af að geta upplifað þannig gamla tíma. Einnig er boðið upp á gistingu í herbergjum. 

 

Í baðstofunni hafa verið ýmsar uppákomur, eins og tónleikar með KK, og þar hefur Einar Kárason líka verið með upplestur. Þá hefur baðstofan einnig verið nýtt undir brúðkaupsveislu, handverksnámskeið og viðburði.

 

Nútíma eldvarnarhurðir eru skylda í svona húsnæði, en þær eru haganlega felldar inn í gamla útlitið. Eru þær með álímdum fulningum í gömlum stíl svo allt líti út sem upprunalegast. Í baðstofunni voru allir naglar í klæðningum handdúkkaðir og gluggar handsmíðaðir með kítti eins og þekktist í gamla daga. Olíuluktir eru þar líka, en með rafljósi og rafleiðslur kirfilega faldar.   

 

Með gistingu fyrir 36 manns á fyrrum heimili 14 systkina

 

„Í dag erum við ferðaskrifstofa og bjóðum upp á styttri og lengri ferðir héðan, eða frá klukkutíma og upp í tíu daga. Þá er bæði um að ræða tilbúna dagskrá og eins sérsniðna að óskum viðskiptavina. Hér bjóðum við upp á gistingu og erum með gistiaðstöðu fyrir 36 manns. Þá er í raun um að ræða gistingu á safni. Hér eru safnmunir frá tíð systkinanna 14 frá Egilsstöðum og hefur allt verið gert upp í gamla stílnum,“ segir Steingrímur.  

 

Níu af 14 systkinum ílengdust og pipruðu öll á bænum

 

„Hér fæddust 14 systkini frá 1907 til 1927. Fimm þeirra fluttu burt og giftust, en níu systkinanna bjuggu hér og pipruðu öll. Þau voru þekkt um allt Austurland fyrir sitt handverk, skyggnigáfu og hvað þau voru einstaklega listræn. 

 

Einn bróðirinn, Egill Gunnarsson, stjórnaði hreindýra­veiðunum á Íslandi. Tvær systranna, Björg og Begga, fóru oft niður á Reyðarfjörð þar sem þær stunduðu saumaskap og saumuðu mikið, m.a. kjóla á konur á svæðinu.“ 

 

Hagleiksmaðurinn Snorri Gunnarsson

 

„Bróðirinn Snorri Gunnarsson var þó þekktastur í systkinahópnum. Hann var elstur og fæddur 1907. Var hann sérkennilegur í útliti með skegg líkt og hjá Amish-fólki. Hann var líka með nokkuð sérstakt augnaráð sem margir tengdu við skyggnigáfu hans. Enda var hann alltaf að sjá eitthvað sem aðrir sáu ekki. 

 

Snorri saumaði á milli 90 og 100 peysuföt og upphluti. Þá saumaði hann sparikjóla og jakkaföt auk þess sem hann gerði við klukkur. Hér er stór klukka, eins konar Borgundarhólmsklukka, sem hann smíðaði og ein systirin teiknaði skífuna með blýanti. 

 

Snorri ferðaðist m.a. í Vopnafjörð og um Jökuldal og byggði nokkur hús. Á verkstæðinu sem við erum með til sýnis eru mörg verfæri sem systkinin smíðuðu sjálf.  

 

Þannig er þessi sýning hér á Egilsstöðum annars vegar um lífið í óbyggðum með ævintýrum og hrakningum sem þar urðu. Hinn hluti sýningarinnar segir frá systkinunum á bænum og þeirra nábýli við óbyggðirnar.“

 

Systkinin 14 frá Egilsstöðum

 

Systkini Snorra voru Sigríður, fædd 1908, Stefán, fæddur 1910, Sigurður, fæddur 1911, Sigurbjörg, fædd 1913 og var gift Jóni Finnssyni og áttu þau fjögur börn. Þá kom Pétur, fæddur 1915, Egill, fæddur 1916, Björg, fædd 1917 og Ingólfur, sem var fæddur 1919 og giftist Unni Einarsdóttur og átti með henni 3 börn. Síðan kom Bergljót, fædd 1920, Jófríður, fædd 1922 og eignaðist hún einn son sem enn býr á Egilsstöðum. Þá kom Guðfinna, fædd 1924 og Ingibjörg, fædd 1926, en hún giftist Þórarni Bjarnasyni og eignuðust þau tvö börn. Yngst þeirra systkina var svo Þórhalla, en maður hennar var Kjartan Hallgrímsson og eignuðust þau 12 börn.  

 

Kvikmyndakunnáttan og sagnfræðin hafa nýst vel

 

Steingrímur segir að við uppbyggingu Óbyggðaseturs hafi honum nýst vel reynslan af kvikmyndagerð og þekking konunnar á sagnfræði, rekstri og viðburðastjórnun. 

 

„Það má segja að staðurinn sé leikmyndin okkar og starfsfólkið leikararnir sem skapa sanna upplifun byggða á menningu okkar og gefa gestum kost á að upplifa fortíðina.

 

Ferðirnar sem við bjóðum upp á eru byggðar upp á svipaðan hátt. Þar er miðlun sögunnar og náttúrunnar alltaf í forgrunni.

 

Það hefur verið vinsælt  að koma hingað með skólakrakka til að kenna þeim og upplifa hvernig fólk lifði hér áður fyrr.“

 

Steingrímur segir að nú í nóvember sé stefnt að því að opna nýja aðstöðu við bæinn. Þar verður laug með steinhleðslu í kring og baðhús með gufubaði og hvíldaraðstöðu. Allt verður það í þessum gamla stíl og klætt að utan með rekaviði. 

 

„Við ákváðum strax og við fórum í þetta verkefni um Óbyggðasetrið að byggja þetta á faglegum grunni. Við leituðum því eftir víðtæku samstarfi við Þjóðminjasafnið, Vatnajökulsþjóðgarð, Náttúrustofu Austurlands, Jarðfræðisetrið á Breiðdalsvík, Héraðsskjalasafnið, Landmælingar Íslands, Vegagerðina og Minjasafn Austurlands.

 

Setrið er að öllu leyti einkarekstur og ekki kostað af ríkinu þótt við höfum auðvitað sótt um alls konar styrki til að koma þessu áfram. Má nefna að sveitarfélagið hér, Fljótsdalshreppur, sem er eitt hið fámennasta á landinu, hefur styrkt okkur vel til að hjálpa okkur í gang. 

 

Markmið Óbyggðasetursins er að skapa heildstæða upplifun og miðla sögu óbyggða Íslands með lifandi hætti gegnum fjölbreytta þjónustu og afþreyingu. Gisting er í boði allt árið og staðurinn einnig tilvalinn fyrir vina- eða starfsmannahópa. Auðvelt er að finna hér nóg að gera og njóta náttúru og friðsældar,“ segir Steingrímur Karlsson.

 

 

Hluti af sýningunni í Óbyggðasetrinu á Egilsstöðum í Fljótsdal. Haganlega gerð brúða af Snorra Gunnarssyni við eina af mörgum saumavélum sem hann átti.

Í minningargrein sem birtist í Morgunblaðinu um Snorra Gunnarsson, sem lést 12. mars 1989, skrifaði Jón Hnefill Aðalsteinsson. Þar segir m.a. að Snorri hafi alist upp á bænum Egilsstöðum og dvalist þar fram á þrítugsaldur.