Durian engum öðrum ávexti líkur

Durian er ólíkt öðrum ávöxtum að því leyti að það gefur frá sér megna lykt sem minnir á fýlu af stæku hlandi, dauðum ketti eða opnu holræsi. Þeir sem komast upp á bragðið af ávextinum segja hann ávanabindandi og bragðið ólíkt öllu öðru sem þeir hafa smakkað. Á íslensku kallast plantan dáraaldin. 

Heimsframleiðsla á durian­aldinum er í kringum 1,3 milljón tonn. Taíland og Malasía eru langstærstu framleiðendurnir með tæplega 90% framleiðslunnar. Árið 2016 var framleiðslan í Taílandi um 700 þúsund kíló og 400 þúsund kíló í Malasíu. Í þriðja sæti voru Filippseyjar með 71,5 þúsund tonn.

Mörgum finnst lyktin af durian verulega vond og hefur henni meðal annars verið líkt við fýlu af stæku hlandi, langdauðum  ketti eða opnu holræsi.

Um 80 til 90% framleiðslunnar í Taílandi eru flutt út og mest til Kína en neytt á heimamarkaði í Malasíu og á Filippseyjum.

Samkvæmt upplýsingum á vef Hagstofu Íslands voru flutt inn 1938 kíló af durian árið 2017. Þar af komu 1.583 kíló frá Taílandi en 355 kíló frá Hollandi. Talsverður samdráttur var í innflutningi aldinsins árið 2018 og var hann þá 982 kíló sem öll komu frá Taílandi.

Ættkvíslin Durio og tegundin zibethinus

Að öllu jöfnu teljast 30 tegundir trjáa sem vaxa í regnskógum Asíu til ættkvíslarinnar Durio. Ágreiningur er um sex af þessum tegundum og vilja sumir flokkunarfræðingar telja þær til eigin ættkvíslar sem kallast Boschia.

Allar tegundirnar 30 eru hávaxin tré sem ná 25 til 50 metra hæð og getur stofninn verið 50 til 120 sentímetrar í þvermál. Níu þeirra bera æt aldin. Trén ná allt að tvö hundruð ára aldri og verður börkurinn hrjúfari og ellilegri viðkomu eftir því sem trén eldast.

Sú tegund sem flestir þekkja sem durianaldin og eina aldinið innan ættkvíslarinnar sem ræktað er í stórum stíl og verslað er með á alþjóðamarkaði kallast D. zibethinus.

Tegundin nær 30 til 40 metra hæð í náttúrunni en yrki í ræktun eru yfirleitt um 12 metrar að hæð. Rætur sem vaxa upp af fræi mynda í fyrstu stólparót en síðar vaxa frá henni síðrætur sem greinast til hliðanna. Ræturnar liggja fremur grunnt í jarðveginum eða á minni en 50 sentímetra dýpi og vaxa sjaldnast út fyrir ystu greina trjákrónunnar. Plöntur sem vaxa af græðlingum mynda strax trefjarætur út frá stofninum. Ólíkt flestum rótum greinast rætur duriantrjáa ekki í rótarhár. Þess í stað taka ræturnar vatn og næringarefni upp með sérhæfðum rótum sem vaxa á hliðarrótunum.

Greinar duriantrjáa vaxa beint út frá stofninum og síðan upp á við þannig að krónan verður hálf egglaga.

Blöðin sígræn, heilrennd á 2,5 sentímetra löngum stilk og stakstæð, glansandi dökk ólífugræn á efraborði en ljósari á því neðra, egg- eða ílöng og 10 til 28 sentímetra löng. Ungt lauf er undið um miðstilkinn en breiðir fljótlega úr sér.

Blómin, sem standa stutt opnast síðdegis og falla af um miðnætti, eru fimm til sex sentímetrar í þvermál.

Trén blómstra einu sinni til tvisvar á ári og er blómgunin mismunandi eftir tegundum, aðstæðum og yrkju og það tekur að jafnaði mánuð fyrir blómin að þroskast eftir að fyrstu blómvísar koma í ljós. Blómvísar 3 til 30 saman og blómin mörg saman í niðursveigðum hnapp á sterkum blómgreinum sem vaxa út úr stofni trjánna. Blómin, sem standa stutt, opnast síðdegis og falla af um miðnætti, eru fimm til sex sentímetrar í þvermál og á sex til sjö sentímetra stilk. Krónublöðin fimm og einstaka sinnum sex, kremgul en einnig til hvít og rauð og er aldinkjöt aldinanna samlit krónublóðunum. Hvert blóm ber marga frævla og eina frævu. Þar sem frævur blómanna þroskast á undan fræflunum eru blómin sjaldan sjálffrjóvgandi. Blómin gefa frá sér þungan ilm og eru rík af sykri sem flugur, fuglar og leðurblökur sækja í og frjóvga blómin um leið.

Sáðplöntur bera aldin fimm til sex árum eftir spírun en plöntur sem vaxa upp af græðlingum fyrr.

Aldinþroski eftir frjóvgun er 90 til 130 dagar eftir aðstæðum og yrkjum. Að innan skiptist fullþroskað aldin í hólf en að utan er það grænt, gult eða brúnleitt eftir þroska, hnöttótt eða egglaga með þykkri húð og alsett sterkum og hvössum þyrnum. Aldinið nær allt að fimm kíló að þyngd og getru verið 30 sentímetra langt og 15 sentímetrar í þvermál þar sem það nær fullum þroska. Algengt er að aldin í sölu séu um 1,5 kíló að þyngd. Hjá ungum trjám eru tvö til tíu fræ í hverju aldini en þeim fræjunum fjölgar eftir því sem tré eldast. Fræin allt að 4 sentímetrar að lengd.

Aldinkjötið er milli 15 til 30% af aldininu og svampkennt. Þeir sem hafa smakkað aldinið segja áferð þess mjúka og jafnvel velgjukennda en að bragðið sé sætt og venjist vel.

Til er fjöldi ólíkra yrkja duriantrjáa sem gefa af sér aldin sem er mismunandi að stærð og bragði og þar af finnast um 200 yrki í Taílandi. Aldur trjáa af tegundinni D. zibethinus er 80 til 150 ár en elsta lifandi duriantréð í Taílandi er talið vera 210 ára gamalt.

Að innan skiptist fullþroskað aldin í hólf.

Lyktin af durian

Aldinið gefur frá sér sterka lykt sem er mismunandi milli tegunda innan ættkvíslarinnar og milli yrkja í ræktun. Mörgum finnst lyktin verulega vond og hefur henni meðal annars verið líkt við fýlu af stæku hlandi, langdauðum ketti, skemmdum lauk, óhreinum íþróttasokkum eða opnu holræsi og ælu.

Rithöfundurinn Anthony Burgess sagði að lyktin af durian vekti hjá honum mynd af því hvernig væri að borða sætt hindberjahlaup á illa þefjandi almenningskósetti.

Breski náttúrufræðingurinn Alfred Russel Wallace, 1823 til 1913, var á öðru máli og sagði lyktina líkjast ilmi af rjómaosti, góðri lauksósu eða sérríi. Wallace sagði einnig að heimsókn til Suðaustur-Asíu væri vel þess virði þó ekki væri til annars en að smakka durianaldin.

Lyktin af þroskuðu darianaldini berst langar leiðir og dregur að sér margs konar dýr, íkorna, svín, bjarndýr, orangúta, fíla og jafnvel tígrisdýr. Öll þessi dýr eiga þannig þátt í að dreifa fræjum plöntunnar.

Þrátt fyrir mikla neyslu aldinsins í Suðaustur-Asíu er víða banna að hafa aldinið með sér inn á hótel, í neðanjarðarlestir og á aðra almenningsstaði í Asíu. 

Víða er bannað að hafa durianaldinið með sér inn á hótel, í neðanjarðarlestir og á aðra almenningsstaði í Asíu. 

Saga og útbreiðsla

Talið er að uppruna durian­aldins­ræktunar sé að finna á eyjunum Borneó og Súmötru og að þaðan hafi ræktunin borist yfir á Malasíuskaga og áfram til Taílands, Kambódíu og Víetnam og yfir til Indlands. Til austurs barst ræktunin  til Filippseyja, Indónesíu, Papúa Nýju-Gíneu og til Ástralíu.

Ítalski kaupmaðurinn Niccolò de' Conti, uppi 1395 til 1469, ferðaðist um Suðaustur-Asíu snemma á fimmtándu öld og segir frá durianaldini í ferðabók sinni, Le voyage aux Indes. Þar segir hann að íbúar Súmötru neyti aldins sem er á stærð við vatnsmelónu og kalli durian og að innan sé aldinið appelsínugult og líkist þykku smjöri að áferð og að bragðið sé fjölbreytilegt.

Garsia de Orts var portúgalskur, læknir, herbalisti og náttúrufræðingur sem starfaði lengi í Góa á Indlandi og tók saman bók, Colóquios dos simples e drogas da India, sem gefin var út 1563 og fjallaði um lækningar og nytjaplöntur á Indlandi. Í bókinni segir hann meðal annars frá nytjum á plöntum eins og durian, engifer, valmúa, rabarbara og mangó.

Jesúítatrúboðinn Michal Boym, sem var í Kína 1655, lýsir durianaldini í einu af bréfum sínum heim og þýski grasafræðingurinn Georg Eberhard Rumphius lýsir aldininu nokkuð ítarlega árið 1741 í Herbarium Amboinense.

Rautt durian.

Portúgalar fluttu plöntuna til Sri Lanka á 16. öld og hófu ræktun hennar þar og eftir landafundina í Vesturheimi var hún flutt þangað en ræktun hennar að mestu bundin við grasagarða. Bretar fluttu græðlinga af duríantrjám til eyjunnar Dominik í Karíbahafi árið 1884 og er aldinið mikið ræktað þar í dag.

Breski grasafræðingurinn F. E. Burbidge, 1847 til 1905, sagði að durian væri eins og ópíum að því leyti að þegar fólk kæmist upp á bragðið með að neyta þess gæti það ekki hætt.

Íbúar Suðaustur-Asíu hafa ræktað durian í heimilisgörðum í margar aldir og það er ekki fyrr en um miðja 20. öld sem farið er að rækta plöntuna í stórum stíl þar um slóðir.

Árið 1949 sendi breski grasafræðingurinn E. J. H. Corner frá sér bókina The Durian Theory, or the Origin of the Modern Tree. Þar setur Corner fram þá kenningu að dreifing á fræjum hafi í fyrndinni nánast eingöngu átt sér stað með dýrum og í gegnum meltingarfæri þeirra. Það er að segja að dýr borðuðu aldin og bæru fræin með sér í maganum þar til þau skitu þeim. Corner notar durianaldin og fræ til að lýsa kenningu sinni og segir að forverar duriantrjáa í dag hafi breiðst út með þessu móti. Langt er frá að allir séu sammála kenningu Corner og ýmislegt sem bendir til að hún sé ekki nema að hluta til rétt.

Nafnaspeki

Latneska ættkvíslarheitið durio er dregið að heiti aldinsins á malasísku durian en í Malasíu þýðir duri þyrnir. Tegundarheitið zibethinus er dregið af ítalska orðinu zibetto sem er heiti á kattartegund í Suðaustur-Asíu en innfæddir nota durianaldin sem beitu til að veiða kettina sem eru sólgnir í aldinið. Zibetto er einnig gamalt ítalskt heiti á skunki.

Á 15. öld, fyrst eftir að Evrópumenn kynntust aldininu í heimkynnum þess, gekk það undir nöfnum eins og doriones, durion, duryaoen, durean og durioen. Algengt var að aldininu væri ruglað saman við tegund sem kallast nónberkja á íslensku en Annona muricata á latínu. Ruglingurinn er í sjálfu sér skiljanlegur þar sem aldinin eru ekki ólík í útliti nema hvað aldin nónberkju er minna og að heimkynni plöntunnar er í Mið-Ameríku og á eyjum í Karabíahafi.

Það var Svíinn Carl von Linnaeus sem gaf plöntunni latínuheitið Durio zibethinus.

Að utan er aldinið alsett sterkum og hvössum þyrnum.

Víðast um heim er heitið durian notað sem heiti á aldininu en þó með tilbrigðum. Finnar segja durio, Japanir dorian, Spánverjar durián, á Taílandi kallast það thurian eða rian, í Laos thourièn eða mahk tulieng og thourièn eða mahk tulieng í Kambódíu en í Víetnam sâù riêng. Danir og Þjóðverjar nota heitið durian en líka heitin stinkfrugt og stinkfrucht eða durianbaum.

Á íslensku kallast plantan dáraaldin. 

Ræktun

Durian er hita­beltisplanta sem dafnar best við háan loftraka, 75 til 80%. Þrátt fyrir að rótarkerfi duriantrjáa liggi grunnt dafna þau best í djúpri og vel framræstri leirmold með pH 5,0 til 6,5. Best er að rækta tré í halla þar sem vatn rennur hratt af.

Kjörhitastig er 24 til 32° á Celsíus og hættir plantan að vaxa fari hitastig niður fyrir 22° á Celsíus. Lágmarks úrkoma fyrir durianrækt er 1500 millimetrar á ári.

Nytjar

Framboð á aldininu, sem víða er kallað konungur ávaxtanna, er árstíða­bundið þar sem trén blómstra yfirleitt bara einu sinni á ári í júní til ágúst. Verð á durianaldinum er hátt miðað við önnur aldin en það er breytilegt eftir yrkjum.

Aldinið er um 65% vatn og 27% kolvetni, í því er 5% fita og 1% prótein.
Þeir sem til þekkja segja að aldinkjötið sé best til neyslu um það bil sem börkurinn fer að springa utan af því. Smekkur fólk er samt mismunandi og í sunnanverðu Taílandi kýs fólk að borða aldinin á meðan þau eru ung og óþroskuð.

Auk þess að vera borðað hrátt er aldinkjötið notað í alls konar sæta rétti, ís, búðinga og kökur. Aldinið er einnig léttsteikt á pönnu með lauk eða chili og í Indónesíu er það notað til að bragðbæta fiskisúpur og annars staðar er það borðað með hrísgrjónum. Í Malasíu hrærir fólk aldininu saman við salt, edik og lauk og kallast hræran boder. Fræin eru sögð eitruð en hæf til neyslu eftir að þau hafa verið soðin eða steikt á pönnu. Auk þess sem fersk lauf og blóm eru æt.

Durianviður er mjúkur í sér og léttur og notaður til að búa til smá- og listmuni.

Fólki sem fer um skóga þar sem duriantré vaxa er ráðlegt að vera með öryggishjálm þar sem aldin sem falla af trjám geta hæglega slasað eða drepið fólk lendi það á höfði þess.

Þjóðtrú og alþýðulækningar

Samkvæmt gamalli bábilju má ekki neyta durian­aldins og kaffis eða áfengra drykkja á sama tíma. Fullyrðingin er rakin til þess að þýski grasa­fræð­ingur­inn Rumphius sagði um miðja 18. öld að ekki væri æskilegt að neyta aldinsins og áfengis saman vegna þess að það ylli slæmri andremmu.

Fólki sem fer um skóga þar sem duriantré vaxa er ráðlegt að vera með öryggishjálm þar sem aldin sem falla af trjám geta hæglega slasað eða drepið fólk lendi það á höfði þess. Samkvæmt gamalli trú hafa aldinin augu og geta stjórnað því á hverju þau lenda.

Þjóðsagnaverurnar Orang Mawas og Orang Pendek sem eru eins konar Stórifótur Malasíu og Súmötru eru sagðar borða durian­aldin af mikilli áfergju.

Í Malasíu er safi laufsins og rótarinnar sagður draga úr sótthita og höfuðverk en í Kína er aldinið sagt hreinsandi. Konum með barn undir belti og fólki með háan blóðþrýsting er ráðlagt að borða ekki aldinið.

Á Jövu er durian sagt kynörvandi og eftir að sú trú barst til Evrópu jókst neysla þess talsvert.

Durian á Íslandi

Eitt fyrsta dæmið um durian­aldin í íslensku tímariti er að finna í 6. árgangi Ljósberans frá 1926 í sögu sem kallast Börnin í frum­skóginum og er þýðing úr Hjemmet.

„Einu sinni fóru þau framhjá heilum hóp af öpum. Aparnir tóku þá alt í einu að skjóta á þau Durianaldinum og var það meira en lítið óþægilegt að fá þau í höfuðið, því að út úr þeim standa hvassir þyrnar; en annars voru þau aldin eitt hið mesta sælgæti, sem Páll hafði smakkað. Heima var blátt bann lagt við að eta þau, af því að lyktin af þeim var svo hræðilega vond. Hjá svertingjum gat oft lent í stóreflis áílogum út af því, hverjir þeirra ættu það og það Duriantréð, ef þeir hittu það fyrir í veiðiförum úti í skógi. Svona þykir þeim mikið til þessara aldina koma.

Öll villidýrin í skóginum eru líka ólm í Durianaldinin. Öll hafa þau kent sér sjálf, hvert á sinn hátt að opna hýðið harða, sem á þeim er.“

Það er ekki fyrr en árið 2005 að fyrst er fjallað um durianaldin í dagblaði hér á landi. Í Blaðinu er grein með fyrirsögninni Óvæntar gersemar í ávaxtakælinum þar sem sagt er frá exótískum ávöxtum. „Durian kemur frá SA-Asíu, en þar oft er vísað til hans sem „konungs ávaxtanna“. Ávöxturinn hefur mjög sterka lykt og fráhrindandi útlit, en forðast ætti að láta þá eiginleika blekkja, því sætt bragðið sem leynist innan við gaddana minnir helst á jarðarber með rjóma – með smá laukkeim. Vel má nasla á Durian einum og sér, en einnig er hægt að nota hann ferskan í ýmsa eftirrétti og hristinga, þá eða í sósur ýmiss konar.“
Aldinið hefur verið á boð­stólum í sérverslunum sem selja matvörur frá Austurlöndum fjær undanfarið.

Blómgun er mismunandi eftir tegundum og það tekur að jafnaði mánuð fyrir blómin að þroskast eftir að fyrstu blómvísar koma í ljós.