Eitt fjós eftir á landinu með vélfötukerfi

Árið 2003 hóf Landssamband kúabænda að taka saman upplýsingar um fjósgerðir á Íslandi og þróun þeirra ásamt ýmsum öðrum gagnlegum upplýsingum. Þetta hefur síðan verið gert u.þ.b. annað hvert ár og nú liggur fyrir tíunda skýrslan og tekur hún til árabilsins 2019-2021.

Margt afar áhugavert kemur fram í þessari skýrslu og m.a. að 63,5% fjósa landsins eru nú lausagöngufjós og að 77,6% kúnna á Íslandi eru nú í lausagöngu. Hlutfall mjólkur frá kúm í lausagöngu reiknast nú 80,1% framleiðslunnar. Þá vekur athygli að þrátt fyrir mikinn framgang mjaltaþjónatækninnar þá er enn eitt fjós á landinu sem notast við fötukerfi við mjaltir.

513 fjós í framleiðslu

Í skýrslunni kemur fram að í árslok 2021 voru 513 fjós í mjólkurframleiðslu á Íslandi en haustið 2011 voru þau 659 og hefur fjósum því fækkað um 146 á síðasta áratug, eða um 22%. Þessi þróun er mjög svipuð því sem verið hefur hér á landi síðustu tvo áratugina.

Ef litið er til þróunarinnar síðustu tvö ár þá hefur fjósum hér á landi fækkað um 29, eða 5,4%. Þessi þróun hér á landi er afar áþekk þeirri þróun sem á sér stað um alla Evrópu, þar sem fjósum hefur verið að fækka um 4-8% á ári. Þrátt fyrir fækkun fjósa á hverju ári bæði á Íslandi og í Evrópu hefur heildar mjólkurframleiðslan ekki dregist saman enda hafa eigendur þeirra fjósa sem eftir standa stækkað þau.

78% kúnna í lausagöngu

Undanfarna áratugi hafa orðið gríðarlega miklar breytingar á húsvist íslenskra mjólkurkúa og ekki eru nema rétt rúm 20 ár síðan nærri öll fjós landsins voru básafjós af einhverri gerð og kýrnar því bundnar á bása, en þetta er gjörbreytt í dag.

Af þeim 513 fjósum sem voru í framleiðslu í árslok 2021 þá voru eins og áður sagði 63,5% þeirra lausagöngufjós. Þetta hlutfall gefur þó ekki alveg rétta mynd af stöðu aðbúnaðar kúa á Íslandi því ef litið er til stærðar fjósanna þá eru lausagöngufjósin með mun fleiri kýr að jafnaði. Í árslok 2021 voru þannig 77,6% allra kúa á landinu í lausagöngufjósum en fyrir sex árum var þetta hlutfall 60,3%, svo breytingin er ansi hröð.

Á meðfylgjandi mynd hér að neðan, má sjá hvernig þróun fjósgerða hefur verið síðustu áratugi. Eins og sjá má gengu breytingarnar nokkuð hratt fyrir sig fram undir hrun en svo hægði verulega á þróuninni, sem hefur svo aftur tekið mikinn kipp síðustu árin.

Mjaltaþjónafjós algengust

Í skýrslunni er fjósgerðum skipt upp í tvo yfirflokka og samtals fimm undirflokka þar sem yfirflokkarnir eru annars vegar básafjós og hins vegar lausagöngufjós.

Undirflokkar þessara tveggja megin fjósgerða taka svo mið af þeirri mjaltatækni sem er í notkun í fjósunum. Niðurstöðurnar má sjá í töflu 1, en þar kemur fram að frá árinu 2011 hefur básafjósum fækkað verulega, úr 418 í 187, eða um 55%. Á sama tíma hefur lausagöngufjósum fjölgað úr 240 í 326 sem er rúmlega 36% aukning á liðnum áratug.

Þegar sambærileg skýrsla var gefin út fyrir tveimur árum var það í fyrsta skipti sem básafjós með rörmjaltakerfi voru ekki lengur algengasta fjósgerðin á landinu síðan gagnasöfnun hófst. Þess í stað voru það mjaltaþjónafjósin sem voru algengasta fjósgerðin. Eins og við var að búast hefur þessi þróun haldið áfram og skilur enn meira að nú á milli þessara tveggja algengustu fjósgerða hér á landi.

Þannig voru um síðustu áramót 153 básafjós með rörmjaltakerfi eftir á landinu og hafði þeim fækkað um 15,9% frá árslokum 2019. Raunar fækkaði öllum fjósgerðum á þessu tímabili nema mjaltaþjónafjósum sem voru 243 um síðustu áramót og hafði þeim fjölgað um 12,5% á þessu tveggja ára tímabili sem skýrslugögnin ná til.

Eitt fjós eftir með vélfötukerfi

Þegar fyrsta skýrslan var unnin, árið 2003, voru enn í notkun 24 fötukerfi þ.e. mjaltakerfi þar sem kýr eru mjólkaðar með vélfötum. Þessari gerð mjaltatækni hefur svo fækkað ört og nú um áramótin var einungis 1 slíkt kerfi eftir í notkun.

Meðalnyt mjaltaþjónafjósa langhæst

Þegar skoðað er samhengi afurða, samkvæmt skýrsluhaldi RML, og fjósgerða kemur ekki á óvart að fjós með mjaltaþjónum eru langafurðahæst og er það í samræmi við uppgjör fyrri ára. Tekið skal fram að við þessa útreikninga er alltaf notað uppgjör allra búa í árslok uppgjörsársins, óháð því hvort þau hafi skipt um mjaltatækni á árinu eða ekki. Þá koma sum bú ekki til uppgjörs vegna vanskila á skýrslum eða annarra óvissuþátta.

Þessi reikniaðferð ber auðvitað með sér ákveðna skekkju og skal því tekið með fyrirvara enda má t.d. ætla að meðalafurðir ættu að vera hærri á búum sem skiptu úr hefðbundinni mjaltatækni á árinu og yfir í mjaltaþjónatækni vegna tíðari mjalta. Þrátt fyrir þessa annmarka er, eins og áður segir, heildarmeðaltal mjaltaþjónabúa landsins hæst en vegið meðaltal þeirra var 6.673 kg mjólkur að jafnaði á hverja árskú á nýliðnu ári. Næstafurðahæstu búin voru svo básafjós með mjaltabásum með 5.962 kg. Þá voru meðalafurðir kúa í lausagöngufjósum án mjaltaþjóna með 5.951 kg og lægstar meðalafurðir eru að jafnaði í básafjósum með rörmjaltakerfum, eða 5.518 kg.

Hver meðalkýr er því að skila af sér 1.155 kg meira af mjólk ef hún er í mjaltaþjónafjósi í stað þess að vera í básafjósi með rörmjaltakerfi. Þessi gríðarlega mikli munur getur skýrst af mörgum þáttum og sýna fyrri athuganir hér á landi að t.d. tíðari mjaltir mjaltaþjóna skýra í kringum helminginn af meðal afurðaaukningunni einni og sér.

Hinn hlutann má skrifa á betri aðbúnað og hreyfingu, nákvæmari kjarnfóðrun og almennt betri búnaðar til bættrar bústjórnar á búum sem nota sjálfvirk mjaltakerfi.

Mjaltaþjónafjós einnig stærst

Ekki þarf að koma á óvart að lausagöngufjós með mjaltaþjónum eru stærst að meðaltali en árskúafjöldi þeirra í árslok 2021 var 65,1 kýr en þessi bú eru að jafnaði með 1,25 mjaltaþjóna. Þrátt fyrir að þessi bú beri af í fjölda kúa, þá er bústærðin enn vafalítið nokkuð undir þeim mögulega árskúafjölda sem þessi fjós geta mjaltatæknilega séð borið.

Næststærsta fjósgerðin er svo lausagöngufjós án mjaltaþjóns og þar á eftir koma básafjós með mjaltabásum og hafa þessi bú einnig stækkað á undanförnum árum. Hin hefðbundnu básafjós með rörmjaltakerfum eru vel innan við helmingi minni en mjaltaþjónafjósin eins og sjá má á töflu 2.

Út frá framangreindum upplýsingum má áætla framleiðslugetu hverrar fjósgerðar, sem hlutfall af heild. Árið 2009 var fyrsta árið sem mjólk frá kúm í lausagöngu náði yfir 50% af heildinni en nú reiknast þetta hlutfall vera 77,6%.

Fimmtungur kúnna í fjósum með >80 kýr

Í skýrslunni kemur fram að flest fjós landsins eru í dag með 21-40 árskýr, eða 172 talsins, en fjós með færri en 20 árskýr voru ekki nema 33 í árslok 2021 og voru þau þá með 502 árskýr. Það eru færri árskýr en t.d. voru í þremur stærstu fjósum landsins, sem voru á sama tíma með 597 árskýr.

Meðalbústærð fjósanna í uppgjörinu var 49,9 árskýr en tveimur árum fyrr var meðalbústærðin 47,8 árskýr, sem er stækkun um 4,4%. Alls voru 205 kúabú með færri en 40 árskýr í þessu uppgjöri, eða 40% fjósa landsins, en í þessum 205 fjósum voru þó ekki nema 22,6% af árskúm landsins.

Bú á bilinu 40-80 árskýr voru alls 263 talsins, eða 51,3%, og í þessum fjósum voru 57,8% af árskúm landsins í árslok 2021.

Í árslok 2019 var þetta hlutfall nokkuð lægra, eða 55,5% árskúnna á landinu. Þá voru fjós með fleiri en 80 árskýr alls 45, eða 8,8% og hefur þetta hlutfall hægt og rólega verið að skríða upp á við á undanförnum árum.

Þannig voru t.d. ekki nema 3,8% fjósa landsins með fleiri en 80 árskýr árið 2013 svo dæmi sé tekið. Nærri fimmtungur árskúa landsins, eða 19,6%, voru í fjósum með fleiri en 80 árskýr í árslok 2021.

Þetta hlutfall er það sama og var í árslok 2019 sem bendir til þess að stækkun fjósa á landinu hafi fyrst og fremst orðið meðal fjósa á bilinu 40-80 árskýr.

Hlutfall aftakara hækkar hægt

Árið 2009 voru í fyrsta skipti teknar saman upplýsingar um vinnuléttandi tækni við mjaltir, þ.e. upplýsingar um brautakerfi í básafjósum, aftakarakerfi í básafjósum og tíðni aftakarakerfa í mjaltabásum.

Var þetta gert til þess að varpa betur ljósi á þær vinnuaðstæður sem kúabændur landsins búa við, enda er einn mesti vinnusparnaður við mjaltir talinn felast í aftakaratækninni. Á þeim 12 árum sem liðin eru hefur orðið mikil hlutfallsleg aukning á notkun tækninnar við mjaltir, bæði vegna nýfjárfestinga í tækninni, en einnig vegna úreldingar fjósa sem ekki höfðu þessa tækni.

Þannig mátti finna aftakara í 41,7% fjósa árið 2009 en nú í 53,3% allra fjósa þar sem hefðbundin mjaltatækni er notuð.

Þessari vinnuléttandi tækni fjölgar því afar hægt sem vekur nokkra furðu, enda fækkaði fjósum með þessa tækni um 28 á síðustu tveimur árum, en athygli vekur að hin notuðu tæki, sem þessi kúabú hafa hætt notkun á, virðist ekki skila sér í áframhaldandi notkun á öðrum búum. Í skýrslunni eru ýmsar aðrar upplýsingar en hér hafa verið nefndar, en hægt er að lesa hina ítarlegu skýrslu í heild sinni á vef Bændasamtaka Íslands, www.bondi.is.