Kínabörkur og lækning malaríu

Kínin er það náttúrulyf sem bjarg­að hefur flestum mannslífum. Efnið finnst í berki plöntu sem kallast kínabörkur og var lengi eina lyfið sem þekktist gegn malaríu. Sjúkdómi sem hefur dregið helming mannkyns til dauða.

 

Ræktun á kínaberki hefur dregist mikið sama frá því að hún var mest enda virka efnið sem sóst er eftir og unnið er úr berki plöntunnar núna mest unnið í verksmiðjum. Gróft áætlað er talið að heildarframleiðsla á kínaberki í dag sé á milli 5 til 10 þúsund tonn á ári og að úr því séu unnin milli 300 og 500 tonn af kínini. 

 

Helstu ræktunarlönd eru Kongó sem er með um 55% heimsframleiðslunnar, Indónesía um 30% og Indland sem framleiðir um 8% alls náttúrulegs kínins í heiminum í dag.

 

Ekki fundust upplýsingar um innflutning á kínaberki eða kínini til Íslands á vef Hagstofunnar.

 

Plöntur innan ættkvíslarinnar Cinchona eru sígræn tré eða runnar og milli 5 og 25 metra að hæð.

 

Ættkvíslun Cinchona

 

Milli 20 og 50 tegundir trjáa og runna tilheyra ættkvíslinni Cinchona. Tegundir eru breytilegar í útliti eftir vaxtarstað og frjóvgast auðveldlega saman og því oft ekki gott að segja til um hvort um sé að ræða tegund eða staðbrigði tegundar. 

 

Allar eiga náttúruleg heimkynni hátt í hitabeltisskógum Andesfjalla í vestanverðri Suður-Ameríku. Auk þess sem sumar tegundir hafa numið land og breiðst út frá ræktun í Mið-Ameríku, Jamaíka, Frönsku Pólýnesíu og víðar. Í Indónesíu, á Indlandi og í hitabelti Afríku hafa þróast sérstök afbrigði plöntunnar sem þar vaxa villtar. 

 

Plöntur innan ættkvíslarinnar, hvort sem það eru tré eða runnar, eru sígrænar og milli 5 og 25 metra háar. Blöðin egg- eða lensulaga, 10 til 40 sentímetra löng og gagnstæð. Blómin stjörnulaga og með fimm eða sex loðnum krónublöðum, hvít, bleik eða rauð og mörg saman í axi. Frjóvgun á sér stað með hjálp skordýra. Það tekur aldinið, sem er baukur með mörgum fræjum, sjö til átta mánuði að ná fullum þroska.

 

Ýmsar tegundir innan ættkvíslarinnar eru í ræktun og eru þær almennt kallaðar Cinchona sp.

 

Plantan sem á íslensku kallast kínabörkur, C. officinalis, er stór runni eða lítið tré, yfirleitt 8 til 16 metrar að hæð, sem finnst villt í 800 til 3.700 metra hæð í regnskógum Kólumbíu, Ekvador, Perú, Venesúela og Bólivíu. Plantan er með trefjarót, og eru börkur stofns og greinanna þakin smáum hárum. Börkurinn er þykkur, brúnn eða grábrúnn að lit. Blöðin lensu- eða sporöskjulaga, um 10 sentímetra breið og 3 til 4 sentímetrar að breidd. Blómin stjörnulaga rauð- eða gulleit og með loðnum krónublöðum. Aldinið ílangur einn til þriggja sentímetra langur baukur með milli 40 og 50 þunnum og flatlaga fræjum, 4 til 5 millimetrar að lengd og einn millimetri að breidd og vængjuð.

 

Plantan er fljót að aðlaga sig að nýjum heimkynnum séu aðstæður henni jákvæðar og til er fjöldi afbrigða, yrkja og staðbrigða af kínaberki á stöðum sem planta hefur verið flutt til. 

 

Cinchona-plantekra á eyjunni Jövu.

 

Saga kínabarkar

 

Frumbyggjar í náttúrulegum heimkynnum Cinchona-plantna hafa nýtt plönturnar og börk hennar til margs konar lækninga í ómuna tíð. Í plöntunum er að finna fjölda efna og efnasambanda sem hafa líknandi áhrif á margs konar kvilla. Fyrir gamlaheimsbúa varð það kínin sem finnst í berki trjánna sem hafði mest áhrif og átti eftir að bjarga tugum ef ekki hundruðum milljónum mannslífa. 

 

Ýmsar sögur er til um hvernig Evrópumenn komust í kynni við lækingamátt plöntunnar við malaríu en sannleiksgildi flestra er dregið í efa. Lífseigasta sagan segir frá atburði sem á að hafa átt sér stað árið 1629. Greifynjan af Chinchon, sem var ung og glæsileg eiginkona landstjóra Perú, er sögð hafa veikst af malaríu og ekki hugað líf þar til hún drakk seyði kínabarkar að ráði innfædds töframans. 

 

Í annarri sögu segir að hermaður eða trúboði í könnunnarleiðangri spænskrar herdeildar landvinningamanna hafi verið svo illa haldin af malaríu að hann hafi verið skilinn eftir sem dauður. Maðurinn drakk vatn úr læk sem kínabarkartré hafði fallið í og viti menn, skömmu síðar var hann heill heilsu. 

 

Spænskættaði Ágústínusar-guðsmaðurinn og mannfræðingurinn Antonio de la Calancha segir í riti frá 1638 að kínin finnist í berki trjáa frá Loxa sem er hérað í suðurhluta Perú og bætir við að duft sem unnið er úr berkinum slái á hitasótt. 

 

Jesúítapresturinn Bernabé Cobo kallaði tréð sótthitatré árið 1653 og trúboðar Jesúíta í Suður-Ameríku voru fljótir að átta sig á lækningamætti kínabarkar sem þeir hafa líklegast kynnst í gegnum samskipti sín við innfædda. Jesúítarnir fluttu börkinn með sér á trúboðsferðum sínum um heiminn og um tíma voru þeir einráðir á markaði með hann og önnuðu ekki eftirspurn. 

 

Fyrstu heimildir um notkun kínabarkar eða kínins til lækningar í Evrópu, Englandi og Ítalíu, er frá 1677. Sagt er að bæði Karl II Englandskonungur og sonur Loðvíks 14. konungs Frakka, hafi sýkst af malaríu og að enski læknirinn Robert Talbor hafi gefið þeim kínin á laun þar sem margir kirkjunnarmenn voru á móti notkun þess vegna tengsla lyfsins við Jesúíta. 

 

Samkvæmt uppskrift sem franski kóngurinn birti eftir dauða Talbor samanstóð mixtúra hans af sjö grömmum af rósablöðum, tveimur 60 millilítrum af sítrónusafa og talsverðu magni af kínabarkardufti sem blandað var með víni. 

 

Í fyrstu voru kínabarkartré sem fundurst í skógum felld og börkurinn af þeim og rótum þeirra skrælaður af og þurrkaður. Þrátt fyrir að innfæddum í Suður-Ameríku hafi lengi tekist að halda síðustu vaxtarstöðum trjánna leyndum gekk hratt á þau og ljóst að hefja þurti ræktun á þeim. 

 

Bretar, Spánverjar og Hollend­ingar sendu söfnunarleiðangra inn í skógana og upp í fjöllin til að safna fræjum og leita að bestu tegundunum til ræktunar. Afrakstur þessara leiðrangra var nýttur til að koma upp kínabarkartrjám í Suður-Amerku en hluti efniviðarins, fræ og græðlingar, var flutt til eyjunnar Jövu, Srí Lanka og Indlands. 

 

Um miðja nítjándu öld tókst Bretanum Charles Ledger og innfæddum aðstoðarmanni hans, Manuel, að verða sér úti um nokkur fræ í Bólivíu af Cinchona tegund sem seinna hlaut heitið C. ledgeriana. Algert bann var við að flytja fræin úr landi og þegar Manuel var gripinn við að aðstoða Ledger við að smygla fræjunum úr landi var hann handtekinn og barinn til bana af bólivískum hafnarvörðum. Ledger komst undan með fræin og síðar kom í ljós að trén sem upp af þeim uxu voru óvenjulega rík af kínini. 

 

Ledger bauð Bretum að kaupa fræin en þeir sýndu þeim engan áhuga. Hollendingar voru jákvæðari og keyptu fræin og í framhaldi af því urðu Hollendingar ráðandi á kínabarkarmarkaði með yfir 95% markaðshlutdeild. Stærstur hluti kínabarkartrjáa sem ræktuð eru í Suðaustur-Asíu í dag eru afkomendur þessara fræja.

 

Seinni heimsstyrjöldin varð til þess að hafist var handa við að leita að tegundum Cinchona-trjáa með hátt innihald kínins og að rækta þau bæði í Afríku og Suður-Ameríku. 

 

Árið 1820 var virka efnið gegn malaríu, kínin, einangrað úr plöntunni en það var ekki fyrr en árið 1944 að tókst að framleiða lyf gegn sjúkdómnum í lyfjaverksmiðjum. Fyrir þann tíma voru hundruð þúsunda hektara votlendis víða um heim ræstir fram í þeim tilgangi að eyða búsvæði moskítóflugunnar sem ber sjúkdóminn. Auk þess sem skordýraeitrið DDT var óspart notað til að drepa moskítóflugur. 

 

Malaría smitast með kvenkyns moskító­flugum.

 

Mýrarkalda eða malaría

 

Malaría eða mýrarkalda er smitsjúkdómur sem í dag er útbreiddur í mörgum hitabeltislöndum en þekktist áður víða um heim. Talið er að sjúkdómurinn hafi ekki þekktst í Suður-Ameríku fyrir komu Evrópumanna til álfunnar. Malaría veldur einum til þremur milljónum dauðsfalla á ári, og eru það aðallega ung börn í Afríku sem látast af völdum sjúkdómsins í dag. Talið er að malaría sé sá sjúkdómur sem flesta hefur lagt af velli af öllum sjúkdómum heimsins. 

 

Elstu heimildir um malaríu koma frá Kína og eru frá því um 2700 fyrir upphaf okkar tímatals. Áður en lækning við sjúkdómnum fannst stóð yfir helming jarðarbúa, sem bjuggu við votlendi, hvort sem það var í Asíu, Vestur-Afríku eða Evrópu, ógn af honum. 

 

Orsök malaríu er einsfrumu sníkjudýr sem berast á milli manna með stungum kvenkyns moskítóflugna. Talið er að sníkjudýrið hafi komið fram á sjónarsviðið fyrir 50 til 100 þúsund árum en fyrst náð verulegri útbreiðslu fyrir um 10 þúsund árum. Sníkjudýrin sýkja rauð blóðkorn í hýsli sínum þar sem kynlaus fjölgun á sér stað. Að lokum springa blóðkornin og sníkjudýrin losna út í blóðrásina og sýkja önnur rauð blóðkorn. Þetta veldur sótthita og blóðleysi og í alvarlegum tilvikum geta sjúklingar fallið í dá og látist í kjölfarið.

 

Meðal nafnþekkts fólks sem dáið hefur vegna malaríu eru skáldið Lord Byron, enski stjórnmálamaðurinn Oliver Cromwell, spænski landkönnuðurinn Vasco da Gama, David Livingstone, hjólreiðamaðurinn Fausto Coddi, þýski uppfinningamaðurinn Joesf Ressel, sem hannaði eina af fyrst skipsskrúfunum og grasafræðingarnir Valerius Cordus og Peter Forsskål. Páfinn Urban VII lést af malaríu og líka myndlistarkonan Charlotte Canning og hefðarkonan Eleanor af Toledo. Auk ótaldra hundruð milljóna fátæklinga sem enginn man eftir í dag

 

Kínin, sem er unnið úr berki trjánna, var lengi eina þekkta lyfið gegn malaríu.

 

Nafnaspeki

 

Svíinn Carl Linnaeus gaf plöntunni nafnið Cinchona officinalis eftir að hafa skoðað þurrkað eintak plöntu sem vex á afmörkuðu svæði í Ekvador og hefur lítið lækningagildi. 

 

Ættkvíslarheitið Cinchona er dregið af nafni Chinchona greifynju sem sögð er hafa verið fyrsti Evrópubúinn til að læknast af malaríu með því að drekka seyði kínabarkar. Linnaeus misritaði nafn greifynjunnar og sleppti einu hái þegar hann nefndi ættkvíslina eftir henni. Kannski hefur hann verið búinn að fá sér neðan í því. 

 

Tegundarheitið officinalis segir að um lækningaplöntu sé að ræða. 

 

Á ensku kallast plantan og lyfið sem úr henni er unnið quinine, red cinchona, cinchona bark, Jesuit’s bark, Jesuit's Tree, Pulvis Patrum, Loxa bark, Jesuit’s powder, countess powder, Peruvian bark og China Bark. 

 

Heitið kínin er dregið af quina-­quina, eða quinquina, sem er gamalt evrópskt heiti á trénu og komið frá Quechua-fólkinu í Perú. Í Indónesíu kallast tréð kina, í Malasíu kuinin, kinin í Taílandi og canh ki na í Víetnam. Á dönsku kallast tréð kinabark og þaðan er íslenska heiti kínabörkur komið.

 

Heitið kínabörkur er villandi þar sem ættvíslin er upprunnin í Suður-Ameríku og var fram á miðja síðustu öld aðallega ræktuð á Indlandi, Jövu og í Indónesíu. Með réttu ætti tréð að heita kíníntré.

 

Sjúkdómsheitið Malaría er komið úr ítölsku, mala aria, og þýðir slæmt loft sem skýrist af þeim misskilningi að í eina tíð var orsök sjúkdómsins talin vera slæmt eða rakt loft. Íslenska nafnið mýrarkalda er leitt af því að moskító­flugur verpa á mýrarsvæðum eða lygnum vatnsyfirborðum. 

 

Ræktun og nytjar

 

Rúmur helmingur framleiðslunnar á kínini í dag er nýttur til framleiðslu bragðefnis sem notað er í kíninvatn, tónik og aðrar drykkjar- og matvörur. Það sem eftir stendur er nýtt til lyfjaiðnaðar.

 

Fræ kínabarkartrjáa geymast í um ár á þurrum, svölum og dimmum stað eftir tínslu og spíra á tveimur til þremur vikum eftir að þeim er sáð. Ungar plöntur vaxa hægt og er yfirleitt ekki plantað út fyrr en eins og hálfs árs gömlum og það tekur fjögur til sjö ár fyrir þær að blómstra. 

 

Græðlingar ræta sig yfirleitt vel og einnig er talsvert um að góðar fræplöntur séu græddar á góða rótarstofna. 

 

Trén dafna best þar sem úrkoma er mikil, allt að 4000 millimetrar á ári, og loftraki mikill. Þar sem plönturnar eru upprunnar hátt til fjalla er kjörhiti þeirra 14 til 21° á Celsíus en þær dafna illa fari hitinn niður fyri 7° og upp fyrir 27° á Celsíus. Kínabarkartré kjósa eilítið súran og vel framræstan eða gljúpan jarðveg og þola illa að standa í vatni. 

 

Það tekur um tólf ár fyrir trén að ná nægum barkarþroska til að hægt sé að vinna hann. Í dag er börkur trjáa í ræktun losaður frá með því að berja hann með barefli og síðan skorinn af trjánum í lóðréttum ræmum og mosi settur í sárin sem gerir trénu kleift að mynda nýjan börk. 

 

Uppskera á tíu tonnum á hektara telst góð 

 

Samkvæmt gömlu læknisráði á að hella bolla af sjóðandi vatni yfir eitt til tvö grömm af þurrkuðu og muldu kínabarkardufti og drekka eftir að duftinu hefur verið hrært saman við vatnið. Seyðið er sagt lystaukandi og bæta meltinguna. Hreint kínin í litlum skömmtum getur verið banvænt. 

 

Kínin og Nýja-Ísland

 

Í þriðja tölublaði Heimskringlu sem gefið var út í Winnipeg í Kanada árið 1895 er grein sem ber fyrirsögnina Kínín-börkurinn, hvar og hvernig hann fæst. Í greininni er söfnun barkarins ágætlega lýst en um leið skín í gegn hugmyndin um hinn göfuga villimann sem alltaf er glaður og mætir hverri raun með bræðralagi á vör.

 

„Þeir, sem kaupa Kínin-vín í lyfjabúðunum hafa litla hugmynd um alt það erfiði, allar þær þrautir og hörmungar, sem barkarleitendur verða að ganga í gegn um, til að útvega sjúklingum þetta ágæta meðal.

 

Aðalheimkynni þessara undraverðu trjáa, er bera kínin-börk, er í Andesfjöllunum vestanverðum, innan ríkisins Peru í Suður-Ameriku. Trén eru ekki ýkja há, verða hæzt 80 fet, en gild eru þau mjög og undra fögur. Þau vaxa þráðbein og eru krýnd með stórvöxnum hnappi af blaðabreiðum laufum, dökkgrænum á lit en með bleikrauðum rákum hér og þar á hverju blaði.

 

Það er arfgeng atvinna að leita að þessum berki í skóggeimnum ómælilega og veglausa vestan í fjöllunum. Faðirinn elur upp son sinn til að halda þessari atvinnu áfram, venur hann á fjalla og klettagöngur og alls konar hættur, sem barkarleitandinn hlýtur að mæta og yfirstiga, eða láta lifið ella, og sem er alment að verður endirinn. Launin sem þessir fjallgöngumenn fá, eru lítil, en þarfir þeirra eru líka fáar og lífsframfærzlan ókostbær, svo að þegar vel gengur leitin, lifa þeir og þeirra fólk sældarlífi og eru hinir ánægðustu.

 

Kínabörkur eða kínintré. Blöð og blóm.

 

Þegar lagt er af stað í barkarleit, eru konur og börn og ættingjar kvaddir með trega, því enginn getur sagt hvort faðirinn muni koma lifandi heim aftur. Líkurnar eru jafnar með og mót. Svo leggur húsfaðirinn hörundsdökki (leitarmenn þessir eru allir Indíánar eða Indíánaættar) út í myrkviðinn, endalausan eins og fjallabálkinn. Með sér hefir hann ekki meira af fötum en svo, að hann getur laklega skift um búning, og ekki önnur áhöld en öxi hníf og önnur smágögn. Með þesssum áhöldum þarf hann að byggja sér brýr yfir ókleifar gilskorur og yfir ár sem hann treystir sér ekki að synda. Neð þessum sömu áhöldum verður hann að veiða sér til matar, verjast ahlaupum óargadýra og ægilegra höggorma í leynum myrkviðarins. Almennast er að hver húsfaðir leggur einn sér á öræfi en þó kemur það fyrir að nokkrir þeirra bindas í fóstbræðralagi, fylgjast að alla leið, vinna saman og skifta berkinum, sem þeir finna, jafnt á milli sín. Er þá glatt á hjalla umhverfis eldinn er þeir kynda á kveldin, þrátt fyrir þreytu og hættur dagsins og þrátt fyrir yfirvofandi háska daginn eftir, ef ekki strax um nóttina, af hálfu villidýra. Þegar loksins flokkurinn kemur á þær stöðvar, sem líklegt er að Kínintré finnist á, er verkum tafarlaust skift. Sjónbeztu og glöggustu mennirfur eru látnir klifra hæstu trjátoppana og líta þaðan að hinum einkennilegu trjám, aðrir viða að í eldinn, sumir sækja vatn og sumir gera að veiðum og undirbúa til matbúnings. Þegar alitlegur fjöldi af Kínin-trjám sjást frá toppum hæstu trjánna, er viðstöðulaust tekið til húsagerðar, hrófað upp skýli fyrir vindi og regni. Þá liggur vel á þeim fóstbræðrunum og fagna þeir einlæglega hverjum, sem hér að dyrum þeirra, án nokkurs tillits til þess, hvaða þjóðar hann er, eða hvernig hörundslit hann hefir. Móttökurnar eru bróðurlegar og veitingarnar hinar beztu.

 

Strax með birtu á morgnana er tekið til starfa og allan daginn til sólseturs bergmála klappirnar og hamrabeltin hljóð axanna, er þær sökkva sér í rætur trjánna. Þegar tréð er fallið, er tekið til að tálga börkinn, í svo löngum ræmum sem verður. Er það er verk og sársaukagjarnt, því mennirnir eru klæðlitlir, en lauf trjánna hörð og eins og hnífsegg og undirviðurinn víðast alsettur þyrnibroddum. Eru því barkarleitendurnir allir meira og minna sárir og blóði drifnir á hverju kvöldi. Eigi að síður eru þeir kátir vel, er þoir sitja og liggja umhverfis bálið, er þoir kynda úti fyrir kofa sínum á hverri nóttu. Svo seinlegt er að ná berkinum af trjánum, að sé það stórt, líða margir dagar áður en það er alveg afberkt og er þó ósviksamlega gengið til vinnu á meðan dagur er á lofti.

 

Jafnótt og berkinum er flett af trénu, er hann látinn í bing eða „flekk“ til að þorna, og er aldrei minna en einn maður settur til að gæta hans, snúa honum og sjá um að hann þorni allur jafnt og ofþorni hvorki eða vanþorni. Þetta er léttasla verkið og fá þeir það einn eftir annan, sem flest sár hafa fengið af völdum ýmist villidýra, þyrnisins eða laufanna af Kínintrénu. Þær ræmur af berkinum sem eru þunnar, eða ekki nema yztu himnurnar af honum, þorna fljótt og hringa sig hringa sig þá eins og hefilspænir en sé vel tálgaður börkur, er hann svo þykkur, að hann heldur sér þó hann breiskþorni og þolir að hann sé bundinn í bagga. Þegar nóg er frngið af berkinum, eru reipi fléttuð úr vissri grastegund  og þeim bundið um baggana og þeir sívafðir svo, að ekki ein ræma getur týnzt. Úr grasi er og fléttuð breið gjörð, sem gengur fram yfir ennið á burðarmanninum og heldur bagganum í stellingum á herðum hans. Með þessa bagga, hvern frá 160 til 200 punda þungan, leggja þeir svo í gönguna, oft fullar 800 mílur til markaðar, um stiglausa skóga, ókleif gil og hamra, en alls konar óvætti, skriðdýr og  ferfætlingar, hvervetna á vegi þeirra. Á ganginum eru þeir sífelt að éta coeoa og aðra ávexti, en þess á milli syngja þeir uppihaldslaust sína einkennilegu söngva og stíga svo þungum en drjúgum sporum, eftir hljóðfallinu, eins og æfðir hermenn laga stig sín eftir hljóði trumbunnar. Þrátt fyrir hættur, hungur og þreytu, eru þessir menn aldrei ókátir og kvarta aldrei um að leiðin sé löng.“