Valhnetur, syndaflóðið og frjósemi

Á Íslandi tengjast valhnetur óneitanlega jólunum og algengt að fólk láti þær og aðrar hnetur í skál til skrauts og átu. Erlendis tengjast þær þjóðtrú og goðafræði margra landa. Í Róm til forna var þeim hent fyrir fætur brúðhjóna til að auka frjósemi þeirra og víða var talið nauðsynlegt að berja stofn valhnotutrjáa með lurki til að auka uppskeru þeirra.

Samkvæmt FAOSTAD, tölfræðideild Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna, var framleiðsla á valhnetum í skel rúm 3,8 milljón tonn árið 2017.

Kína var langstærsti framleiðandi valhneta í heiminum árið 2017 með rúm 50%, eða ríflega 1,9 milljón tonn, Bandaríki Norður-Ameríku eru í öðru sæti með framleiðslu upp á 571 þúsund tonn, eða 15% framleiðslunnar, og Íran í því þriðja með tæp 350 þúsund tonn, um 9%. Því næst koma Tyrkland, Mexíkó og Úkraína með 210, 147 og rúm 108 þúsund tonn.

Samkvæmt upplýsingum á vef Hagstofu Íslands voru flutt inn 3.837 kíló af nýjum og þurrkuðum valhnetum og 43 tonn og 624 kílóum betur af nýjum og þurrkuðum valhnetukjörnum árið 2018. Af hvoru tveggja var flutt inn mest frá Bandaríkjum Norður-Ameríku, eða 838 kíló af heilum hnetum, og rúm 26 tonn af kjörnum. Talsvert var einnig flutt inn af valhnetukjörnum frá Indlandi, Úkraínu og Moldóvu og í minna mæli frá öðum löndum eins og Búlgaríu, Víetnam og Taílandi svo dæmi séu tekin.

Auk þess sem valhnetur eru fluttar inn sem íblöndunarefni með öðrum matvælum og vörum.

Valhnotutré eru krónumikil og geta ná 35 metra hæð.

Ættkvíslin Juglans

Innan ættkvíslarinnar Junglans teljast 21 tegund trjáa sem finnast aðallega á tempraða belti norðurhvels jarðar. Ólíkar tegundir finnast villtar í Gamla heiminum allt frá Suðaustur-Evrópu til Japans og í Nýja heiminum frá Kanada til Kaliforníu og suður til Argentínu.

Allar tegundirnar eru lauffellandi en ólíkar tegundir 10 til 50 metrar að hæð, yfirleitt einstofna og með öfluga stólparót með hliðarrótum. Börkurinn grárauðbrúnn og verður hrjúfur með aldrinum. Blöðin dökkgræn, smátennt, samsett, gagnstæð og allt að 20 til 90 sentímetrar að lengd. Smáblöðin 5 til 25 eftir tegundum. Plantan er vindfrjóvgandi og tvíkynja en karl- og kvenblómin ólík. Karlblómin smá og mörg saman í drjúpandi tíu sentímetra löngum reklum á lauflausum annars árs greinum. Kvenblómin græn, færi en stærri og standa blómbotninn og frævan út úr blaðöxlum smáblaðanna. Eftir frjóvgun myndast grænt steinaldin með mjúku yfirborði utan um hart og hrukkótt tvíhólfa fræ sem kallast valhneta, þrátt fyrir að samkvæmt skilgreiningu grasafræðinnar sé ekki um hnetu að ræða, og inn í því er valhnetukjarninn.

Langlíflegust valhnotutré verða 200 ára og rúmlega það.

Tegundirnar J. nigra og J. regia

Allar tegundir ættkvíslarinnar eru nýttar bæði til viðarframleiðslu og til framleiðslu á hnetum en tvær þeirra, J. nigra og J. regia, eru mest nytjaðar.

Juglans nigra er upprunnin í austurhluta Norður-Ameríku og vex frá Kanada suður til Flórída og Texas og getur náð 130 ára aldri. Stofninn beinvaxinn 30 til 40 metra hár í þéttum skógi en oft lægri og sverari á trjám sem vaxa ein og sér, börkurinn grásvartur, hrjúfur og hrukkóttur og með tígullaga flögum. Brum ljós og fínhærð um átta millimetrar að lengd, laufið dökkgrænt, samsett, 30 til 60 sentímetrar að lengd með 15 til 23 smáblöð sem eru 7 til 10 sentímetra löng og 2 til 3 að lengd, oddmjó og fíntennt. Tvíkynja karlblómin á 8 til 10 sentímetra löngum reklum, kvenblómin 2 til 5 saman í hnapp. Myndar smá steinaldin. Plantan gefur, að fræinu undanskildu, frá sér sterka og einkennandi lykt. 

Tréð, sem kallast svört valhnota, er vinsæll dökkbrúnn harðviður sem er auðveldur í vinnslu auk þess sem fræin eru nýtt. Þrátt fyrir að rætur og lauf valhnotutrjáa gefi frá sér efnasambönd sem fæla frá sér og drepa meindýr og koma í veg fyrir spírun annarra plantna í nágrenni við það eiga trén undir högg að sækja vegna sjúkdóms sem leggst á reklana og dregur úr blómgun.

Aldin og lauf Juglans regia. 

Svört valhnotutré blómstra og mynda aldin á fjórða til sjötta ári en aldinmyndun er óregluleg og geta liðið mörg ár milli góðra aldinára. Í Norður-Ameríku eru íkornar duglegir við að bera með sér fræ svartra valhnota og grafa í jörð til geymslu. Fræ sem gleymast spíra síðan og verða að nýjum trjám.

Juglans regia er upprunnið í Mið-Asíu, frá Vestur-Kína, Kasakstan, Úsbekistan, suðurhéruðum Kirgisistan, lághéruðum Nepal, Bútan og Tíbet niður í gegnum Indland til Sri Lanka og vestur um Afganistan, Túrkmenistan, Íran, Georgíu til austurhéraða Tyrklands.

Mest finnst af tegundinni í Kirgisistan þar sem hún myndar samfellda skóga í eitt til tvö þúsund metra hæð. Þar er líka að finna mikið af erfðafræðilega ólíkum trjám sem bera blöð sem eru ólík að lögun og fræ með ólíku bragði.

Valhnotutré, eins og tegundin J. regia kallast á íslensku, nær allt að 35 metra hæð með stofni sem verður um tveir metrar að þvermáli. Krónan er yfirleitt mikil nema þar sem trén vaxa þétt. Börkurinn er sléttur og ólífugrænn á ungum trjám en verður silfurgrár og grófari með aldrinum. Laufblöðin eru gagnstæð og samsett, 24 til 40 sentímetrar að lengd og með 5 til 9 gagnstæðum smáblöðum sem eru 5 til 8 sentímetrar að lengd og smátennt. Blómin vindfrjóvgandi og í rektum, kvenreklarnir drjúpandi en karlreklarnir uppréttir. Eftir frjóvgun myndar tréð grænt steinaldin með einni brúnni tvíhólfa hnetu með stóru fræi.

Börkurinn á J. regia er silfurgrár og verður hrjúfur með aldrinum.

Fjöldi yrkja J. regis er í ræktun og er 'Buccaneer' algengast. Yrkið sem er sjálffrjóvgandi blómgast yfir langan tíma og gefur mikið af sér auk þess sem það er góður frjógjafi fyrir önnur yrki. Af öðrum yrkjum í ræktun má nefna 'Purpurea'¸ 'Allegheny'¸ 'China-B'¸ 'KY Giant' og 'Hansen'.

Nafnaspeki

Latneska ættkvíslarheitið Juglans kemur úr latínu, juglans, sem er gamalt heiti valhnetutrjáa. Heitið tengist guðinum Júpíter og valhnetur helgaðar honum, Jovis glans. Tegundarheitið regia tengist drottningum en nigra þýðir svart.

Á ensku gengur tegundin J. regia undir ýmsum heitum eins og evrópsk, persnesk, ensk, Karpatíu, Madeira eða ordinary walnut. Enska heitið walnut kemur úr gamalli ensku wealhhnutu, og þýðir erlend hneta, wealh erlent og hnutu hneta, þar sem þær voru fluttar til Englands frá Ítalíu.

Í Ástralíu og Suður-Afríku kallast valhnotutré persnesk valhneta. Á mandarín-kínversku kallast ræktaðar valhnetur „hú táo“ eða Hu perur. Heitið Hu perur eða perur barbaranna bendir til þess að tréð hafi borist til Kína úr norðri eða norðvestri frá landi barbaranna. Í Mexíkó kallast þær nogal de Castilla og vísar heitið til að þar í landi sé tréð tengt Castile-héraði á Spáni og flutt inn þaðan.

Á ítölsku kallast hún noce, á spænsku nuez, frönsku noyer commun eða noix, hollensku okkernoot eða noteboom og á þýsku walnuß, nußbaum eða walnußbaum. Finnar kalla valhnetur, saksanpähkinä, Svíar valnöt, Norðmenn valnøtt og Danir valnød.

Á íslensku þekkjast heitin valhnot, valhneta og valhnetutré.

Saga og útbreiðsla

Á fjögur þúsund ára gömlum leirtöflum frá Mesópótamíu segir að valhnotutré hafi vaxið í svalagörðunum í Babýlon. Þeirra er einnig getið sem matar í lögum Hammúrabín sem talið er að séu frá því um 1750 fyrir Krist.

Frækjarni valhnetu líkist einna helst mannsheila.

Samkvæmt Þeophrastus, uppi 371 til 287 fyrir Krist, sem kallaður er faðir grasafræðinnar, var það Alexander mikli sem flutti með sér valhnotutré eða fræ frá Persíu til Makedóníu og Grikklands á fjórðu öld fyrir Krist. Þaðan barst svo plantan til landanna kringum Miðjarðarhafið, Norður-Afríku og norður eftir Evrópu með Rómverjum.

Tegundin J. regia hefur hugsanlega borist til Kína og Austurlanda fjær með kaupmönnum eftir Silkileiðinni fyrir rúmlega 2000 árum og þar hefur hún víða aðlagast vel í náttúrunni og gert sig heimakomna. Það voru svo enskir innflytjendur til Norður-Ameríku sem báru tegundina með sér vestur um haf á 17. öld.

Nytjar

Viður og hnetur bæði J. nigra og J regia er nýttur. Kjarnviðurinn er grá- til dökkbrúnn með dökk- eða svarbrúnum, oft bylgjuðum rákum. Viðurinn þykir góður og notaður í smíði vandaðra húsgagna og innréttinga. Hann er vinsæll í byssuskefti og til útskurðar og skreytinga. Eftirsóttur hnotspónn er unninn úr rótinni og neðsta hluta stofnsins.

Í 100 grömmum af valhnetum eru 654 kalóríur, 4% vatn, 14% kolvetni, 15% prótein og 65% fita, auk þess sem í þeim er slatti af B-vítamínum.

Valhnetur eru olíuríkar og þeirra neytt bæði ferskra og sem íblöndun í rétti. Nytjar á kjörnum eru breytilegar eftir löndum. Á Bretlandseyjum eru óþroskaðir kjarnar pæklaðir í ediki en í Bandaríkjum Norður-Ameríku eru valhnetukjarnar geymdir í sýrópi. Ítalir bragðbæta líkjöra sem kallast Nocion og Nocello með valhnetukjörnum. Salsa di Noci pastasósa frá Lígúría á Ítalíu og margar sósur í georgískri matarhefð eru bragðbættar með valhnetum. Indverjar nota þær mikið í matargerð.

Við uppskeru eru aldinin hrist af trjánum og síðan sópað upp með þar til gerðum tækjum.

Hnetuskel J. nigra er hörðust allra valhnotutrjáskelja og hefur hún mulin verið notuð sem íblöndun í alls konar hreinsiefni. Meðal annars er hún notuð til að hreinsa mjúka málma, fíbergler, harðplast, timbur og grjót. Fínmulin skel er notuð þegar hlutir eru hreinsaðir og skornir með loftþrýstingi og fyrr á tímum var mulningurinn notaður til að hreinsa vélar í bifreiðum og flugvélum. Mulin valhnetuskel þykir einkar góð þegar hreinsa á grafittí af veggjum.

Steinsmiðir á Bretlandseyjum notuðu valhnetuskeljar sem augnhlífar á fyrri hluta síðustu aldar. Borað var gat í skeljarnar eftir að þær voru klofnar og síðan voru þær festar saman eins og gleraugu til að varna því að steinflísar hrykkju í augun.

Úr mjúkum hjúpnum sem umliggur fræið er hægt að búa til blek sem endist vel bæði í skrift og teikningum og notuðu bæði Leonardo da Vinci og Rembrandt og margir aðrir listamenn það í sköpun sinni. Brúni liturinn sem fæst úr fræhjúpnum var einnig notaður til að lita textílefni og Rómverjar og miðaldaíbúar notuðu hann til að lita hárið.

Fínmalað valhnetumjöl er notað við framleiðslu á plasti, dínamíti og sápu og snyrtivörum. Úr skelinni má einnig vinna gulbrúnan og brúnan lit.

Valhnetuolía er dýr og yfirleitt notuð sparlega í salatsósu. Olían var í eina tíð notuð sem bindiefni í olíumálningu. Valhnetuolía hefur lítið geymsluþol.

Ræktun

Kröfur J. nigra og J. regia við ræktun eru svipaðar og báðar tegundir eru mest ræktaðar í tempraða beltinu frá 30° til 50° norðlægrar breiddar og 30° til 40° suðlægrar beiddar. Trén eru þurrkþolin og dafna best í mikilli sól og góðu skjóli.

Til framleiðslu á hnetum er plantað sérvöldum hnetuafbrigðum sem hafa verið í ræktun í margar aldir til að gefa sem mest af sér, hafa gott bragð og skel af réttri þykkt.

Fræ valhnotu spíra auðveldlega og ungplöntur vaxa hratt í góðum jarðvegi og við réttar aðstæður.

Tegundin J. regia er mun meira ræktuð til hnetuframleiðslu en J. nigra og í Kaliforníuríki finnast yfir 30 afbrigði J. regia í ræktun og flest eru þau grædd á rótarsort sem er blendingur af J. hindsii og  J. regia og kallast Juglans x paradox og er að mestu ónæmt fyrir Phytophthora rótarfúa.

Valhnotutré eru mikið ræktuð til skrauts og skjóls í almenningsgörðum og á stórum landareignum og er japönsk valhnota, J. ailantifolia, sem ber stór blöð, einstaklega fallegt og vinsælt skrauttré. Helsti gallinn við valhnotur sem garðtré eru efnasamböndin sem trén gefa frá sér og dregur úr vexti nærliggjandi plantna. Magnið sem J. nigra gefur frá sér er það mikið að það drepur hæglega birki- og eplatré og er hættulegt hestum á beit í nágrenni þeirra.

Uppskerunni safnað.

Vitað er að hrafnar taka valhnetur í gogginn og fljúga með þær hátt á loft og láta þær falla á hart undirlag og brjóta þær þannig og éta síðan innihaldið.

Valhnetur geta valdið alvarlegum ofnæmisviðbrögðum hjá þeim sem eru viðkvæmir fyrir slíku.

Goðsögur, þjóðtrú og náttúrulækningar

Samkvæmt gamalli þjóðtrú er nauðsynlegt að berja stofn valhnotutrjáa með lurki á vorin til að örva vöxt þeirra og aldinmyndun og enskt orðatiltæki segir að konur, hundar og valhnetutré verði betri eftir því sem þau eru lamin meira.

Samkvæmt gömlum grasalækningafræðum eiga plöntuhlutar sem líkjast ákveðnum líffærum að hafa góð áhrif á þau líffæri. Í samræmi við þau fræði hefur því verið haldið fram að valhnetur séu góðar fyrir heilann enda ekki hægt að neita því að kjarni hnetunnar líkist tvímælalaust mannsheila við fyrstu sýn. Í Ástralíu eru þurrkuð og soðin lauf J. regia notuð í náttúrulækningum við sykursýki.

Í Jammu-héraði í Kasmír eru valhnetur mikið notaðar sem fórnargjafi til móðurgyðjunnar Vaisnay Devi í hindúisma og sem þurrfæða á Diwali hátíð ljóssins í hindúasið, þegar ljósið sigrar myrkrið, gott sigrar illt og þekking sigrar heimsku.

Á grísku eyjunni Skopelos, sem margir tengja við kvikmyndina Mamma Mia, þrátt fyrir að hún hafi verið tekin í Króatíu, er gömul trú að hver sá sem plantar valhnotu muni deyja þegar tréð verður nógu hátt til að sjá til sjávar. Í Flanders í Belgíu er að finna skylda hugsun þar sem sagt er að þegar valhnotutré sé orðið fullvaxta sé sá sem plantaði því löngu dauður.

Sagt er að nornir á Ítalíu hafi frá fornu fari safnast undir valhnotutré í Benevento á Suður-Ítalíu til nornahátíðar og tilbeðið Satan. Þessa háttarlags ítölsku nornanna er fyrst getið snemma á þrettándu öld og lifði sagan góðu lífi fram á nítjándu öld. Árið 1812 sömdu Ítalarnir  Salvatore Viganò og Franz Xaver Süssmayr  ballettinn Il Noce di Benevento, eða Valhnotan í Benevento, þar sem þemað er hátíð ítölsku nornanna. Auk þess sem ítalski fiðlusnillingurinn Paganini nýtti sér sama þema í verki sem kallast Le Streghe.

Samkvæmt gamalli hefð í vestanverðri Serbíu átti höfuð heimilisins að brjóta valhnetu á jóladag. Væri kjarni hennar heill boðaði það gæfu á komandi ári en væri hann skemmdur var það ills vottur. Til að bægja ógæfunni frá gat sá sem braut hnetuna hlaupið þrjá hringi kringum húsið og hrópað til Guðs að taka ekki mark á fyrirboðanum þar sem hann væri ekki marktækur.

Í Ljóðaljóðum, 6:11, Gamla testamentisins segir karlkyns ljóðmælandinn: „Ég fór niður í hnetulundinn að sjá dalinn grænka, sjá hvort vínviðurinn blómstraði og granatviðurinn bæri blóm.“ Þeir sem láta sig það varða telja að umræddur lundurinn hafi verið valhnotutrjálundur. Samkvæmt einni þjóðsögu gyðinga var hið forboðna aldin í Eden valhneta.

Valhnetukjarni í skel.

Grikkir tengdu valhnetur í goðafræði sinni við guðinn Díónysíus. Sagan segir að Dínosysíus hafi verið yfir sig ástfanginn af Karyu, dóttur Dion konungs í Lakoníu. Þegar Karya dó umbreytti Díónysíus henni í valhnotutré og Artemis, gyðja veiða, villtra dýra og óbyggðanna, flutti Dion fréttirnar af dauða dóttur hans og að nú væri hún orðin að valhnotutré. Til minningar um dóttur sína lét kóngurinn reisa musteri þar sem burðasúlurnar voru valhnotutré sem voru skorin út eins og líkami ungrar konu.

Rómverjar tengdu valhnotutré við Júnó, gyðju hjónabandsins og eiginkonu Júpíters. Í Róm var einnig til siðs að kasta valhnetum fyrir fætur brúðhjóna sem tákn um frjósemi og algengt var að konur í Róm bæru á sér valhnetu til að auka frjósemi sína. Þann sið má líklega rekja til þess að Pliny eldri, uppi 23 til 79 fyrir Krist, sagði að valhnetur líktust mannseistum.

Sem krakki lærði ég að búa til litla báta úr valhnetuskeljum. Eftir að hnetan var klofin og tæmd var kertavax látið drjúpa í skeljarnar og eldspýta sem stóð upp á endann látin festast í vaxinu eins og mastur. Þannig varð til lítill ævintýrabátur sem mátti leika sér endalaust með í baði eða drullupollum. Seinna heyrði ég að samkvæmt litháenskri sögu á Guð að hafa maulað valhnetur á meðan syndaflóðið gekk yfir og að margir af hinum réttlátu hafi komist um borð í klofnar skeljarnar sem flutu á vatninu og þannig lifað flóðið af.

Valhnetur á Íslandi

Schierbeck landlæknir og stofnandi Garðyrkjufélags Íslands hefur þekkt valhnetur og gefið sér að aðrir hafi gert það líka því að í Skýrslu um nokkrar tilraunir til jurtaræktunar á Íslandi, sem hann birti í Tímariti Hins íslanzka bókmenntafélags árið 1886, notar hann þær sem viðmið þegar hann lýsir vexti skarlottulauks. „Norska tegund af þessum lauk frá Schübeler prófessor hef ég ræktað í 2 ár. Laukarnir hafa verið smágjörðir og bragðgóðir; þeir hafa verið á stærð við hnetur eða litlar valhnetur.“

Verslun J. P. T. Brydes í Reykjavík auglýsir allskyns góðgæti og vörur til sölu í Fjallkonunni í maí 1897. Þar á meðal eru parahnetur, hasselhnetur og valhnetur auk sterarínkerta, macoroni og kinroks.

Upp úr 1960 fer að bera talsvert á valhnetum í mataruppskriftum sem birtast á síðum blaða og tímarita. Í mínu minni tengjast valhnetur mikið jólunum og baráttunni við að brjóta þær með misgóðum hnetubrjótum eða angandi á greinum jólatrjáa til skrauts.

Reklar.