Endurskoða þarf hugmyndir um landnýtingu á miðöldum

Í bókinni Af hverju strái fjallar dr. Árni Daníel Júlíusson sagnfræðingur um heimildir um umhverfissögu Íslands frá 1300 til 1700. Heimildir Árna hafa fæstar verið skoðaðar áður að einhverju ráði með tilliti til umhverfissögu og niðurstaða rannsóknarinnar kemur á óvart.

Bókin er að stofni til doktorsritgerð Árna frá Kaupmannahafnarháskóla frá 1997. „Síðan þá hefur ritgerðin verið þýdd á íslensku, þróuð áfram og miklu verið bætt við hana. Það má því segja að bókin sé uppfærð útgáfa af ritgerðinni,“ segir Árni.

Fjöldi „nýrra“ býla fundist

Árni segir að bókin fjalli í megindráttum um þrennt, byggð, gróðurfar og bændasamfélagið og samspil þessara þriggja þátta á Íslandi á tímabilinu 1300 til 1700. „Bókin er byggð á heimildum sem lítið hafa verið notaðar fram til þessa en það er Íslenska fornbréfasafnið sem er safn í íslenskum skjölum og bréfum frá elstu tímum til 1570. Þar er meðal annars að finna heimildir um byggð á 14. öld sem lítið hafa verið notaðar til að skoða hvernig byggðin á þeirri öld var. Auk þess sem þátttaka Björns Teitssonar og nokkurra annarra íslenskra sagnfræðinga í samnorrænni eyðibýlarannsókn á 8. áratug 20. aldar, og þær aðferðir sem þeir þróuðu við að athuga í, var mér mikill innblástur.

Við skoðun á þessum heimildum kom í ljós að byggð á 14. öld var meiri en hingað til hefur verið talið og lögbýli fleiri sem nemur um 10%. Fram til þessa hefur tala lögbýla verið talin 4.000 á fjórtándu öld eins og á síðari tímum en var 4.400. Síðan leitaði ég í ritheimildum að hjáleigum og tvíbýlum og í þeim fundust ummerki um fjölda þeirra en ekki jafn skipulega og um lögbýlin.“

Árni segir að til séu á skrám frá fjórtándu öld tölur yfir fjölda býla í nær hverri sókn á Norðurlandi, flestum á Vesturlandi, mörgum á Austurlandi og nokkrum á Suðurlandi. „Fyrst og fremst eru þetta máldagar kaþólsku kirkjunnar þar sem talið er upp hverjir greiddu tíund, hey- og ljósatoll til sóknarkirkna.
Undanfarið hefur við fornleifaskráningu komið í ljós nýr heimildaflokkur sem eru leifar miðaldaeyðibýla. Skráningin er ítarlegust og athuganir mestar í Skagafirði og Eyjafirði, einnig sums staðar í Þingeyjarsýslum. Við þessi eyðibýli er víða að finna ummerki um túnrækt. Á ákveðnum svæðum, þeim sem best hafa verið rannsökuð, eru eyðibýlin næstum eins mörg og jarðir sem eru nefndar í ritheimildum miðalda.“

Íslendingar voru fleiri en talið hefur verið

Aðspurður svarar Árni því játandi að Íslendingar á 14. öld hljóti því að hafa verið fleiri en hingað til hefur verið talið. „Já, það er nokkuð ljóst. Það hefur verið talað um að íbúar hafi verið svona 60 þúsund þegar mest var á miðöldum, og sveiflast á bilinu 30 til 60 þúsund, en líklega verður að hækka þá áætlun fyrir 14. öld að minnsta kosti. Þá sýnist fjöldi skráðra jarða benda til að íbúar hafi verið 70 þúsund hið minnsta, og vísbendingar eins og mikill fjöldi eyðibýla gerir að verkum að jafnvel talsvert hærri tölur eru alls ekki útilokaðar.“

Búskaparhætti á miðöldum

Í bókinni fjallar Árni einnig um búskaparhætti á miðöldum, búfé, grasnytjar og landnýtingu. „Í máldögum eru ekki bara heimildir um byggð heldur líka búskaparhætti og fjölda búfjár. Þar kemur fram að samsetning búfjár á miðöldum var þannig að nautgripir voru megin stofninn en ekki sauðfé og það leiðir til þess að við verðum að endurskoða allar hugmyndir okkar um landnýtingu á þeim tíma.

Kýr voru og eru ekki enn settar á afrétt og þær þurftu annars konar fóður en sauðfé. Stör var mikilvægt fóður fyrir nautgripi, þar sem hana var að finna, og mikið slegin sem vetrarfóður fyrir það. Víða er að finna minjar um vel ræktuð tún. Á þau var borinn búfjáráburður og annar áburður með skipulögum hætti og eftirtekja því meiri en síðar varð.

Við erum því að horfa til búskaparhátta sem voru að mörgu leyti svipaðir og samtímahættir í Noregi með mikilli ræktun, miklum fjölda nautgripa og tiltölulega lítilli sauðfjárrækt miðað við það sem seinna varð. Mín skoðun er sú að það fari ekki að bera á áhrifum sauðkindarinnar á landið að verulegu marki fyrr en á 20. öldinni.

Í Fornbréfasafninu er einnig fjöldi heimilda um kornrækt á 14. öld um sunnan- og vestanvert landið. Í bréfasafninu er víða minnst á akra og sá stærsti var á Görðum á Álftanesi og var rúmir þrír hektarar að stærð.“

Árni segir að fundist hafi tvö plógjárn frá miðöldum og að í fornum heimildum sé talað um arðuruxa, uxa sem drógu arðra, þá tegund plóga sem hér var notuð. Einnig hafi fundist plógför frá miðöldum í Þegjandadal í Þingeyjarsýslu, sem sýna að kornrækt var ekki bundin við Suður- og Vesturland. Það sé líka athyglisvert að á 14. öld var fremur kalt, en engu að síður séu þá miklar heimildir um kornrækt, þær mestu frá miðöldum.

Fólksfækkun og vinnuaflsskortur

„Á 15. öld hverfa heimildir um kornrækt skyndilega. Fornleifarannsóknir á kornrækt sem Garðar Guðmundsson fornleifafræðingur hefur gert sýna einnig að kornrækt minnkaði mjög mikið á 15. öld. Garðar bendir á að fólksfækkun vegna svartadauða sé líklegasta skýringin á þessari breytingu. Kornrækt var vinnuaflsfrek og menn hafa í fólksfæð 15. aldar einbeitt sér að búfjárrækt.“

Áhrif svartadauða

„Heimildir í fornbréfasafni frá 15. öld sýna að þá lá fjöldi jarða í eyði. Undanfarið hefur komið í ljós í rannsóknum á landnýtingu og gróðurfari, meðal annars í Húnavatnssýslu, á Fljótsdalshéraði og í Skaftártungum, að mannfall og auðn í plágunni hafði mikil áhrif á gróðurfar. Fólks- og búfjárfækkun leiddi til minnkandi álags á landinu. Skógar breiddust út og beit minnkaði mjög mikið. Svartidauði hafði því mun meiri áhrif á búskaparhætti í landinu en áður var talið.

Athugun á beitarálagi eftir héruðum, sem byggð var á heimildum um búfjáreign í upphafi 18. aldar, sýndi að álagið var mjög mismunandi eftir sveitum, mest í búsældarlegum og miðlægum sveitum en mun minna í upp- og útsveitum, allt niður í að ekki nema 5 til 10% gróðurs voru nýtt til beitar eða fóðurs. Sú hugmynd að allt landið hafi verið undir miklu beitarálagi alveg frá öndverðu er allt of einföld. Beitarálag var mjög mismunandi eftir tímabilum, héruðum og búskaparháttum. Síðan verður að hyggja að því að landnámið og sú landnotkun sem því fylgdi óhjákvæmilega hafði mikil áhrif á viðkvæm gróðursvæði á eldgosabeltinu þar sem alls engin beit hafði verið áður. Þau áhrif voru flókin og jafnvel tiltölulega lítil beit gat haft mikil áhrif.

Sú hugmynd hefur verið ráðandi að allt búskaparland hafi verið uppurið um 1100 og eftir það hafi ekki verið hægt að auka búskap.