Reglur um viðskipti með landbúnaðarland í aðildarríkjum ESB
Árið 2021 kom út skýrsla sem ESB lét gera um samanburð á löggjöf um viðskipti með landbúnaðarland innan aðildarríkja ESB. Ástæðan fyrir gerð skýrslunnar var nauðsyn þess að gera grein fyrir hvaða lög og reglur gilda um jarðir í landbúnaðarnotum en ljóst má vera að þær njóta sérstöðu, ekki síst vegna þróunar samfélagsins, matvælaframleiðslu, þróunar landsbyggðarinnar og fæðuöryggis.
Þessi skýrsla, sem var unnin af Sameiginlegu rannsóknamiðstöðinni (JRC), fjallar um reglur um markað með landbúnaðarland í 22 aðildarríkjum ESB (fimm aðildarríki standa utan greiningarinnar). Greiningin beinist að reglum um sölu, leigu, eignarhald og uppskiptingu á landi. Unnið var úr skipulögðum spurningalistum, viðtölum við sérfræðinga og skýrslum á landsvísu.
Helstu flokkar laga og reglna um landbúnaðarland
Reglur sem vernda leiguliða: Reglur fela í sér lágmarks leigutíma, hámarks leigugjöld, sjálfvirkar endurnýjanir og forkaupsrétt fyrir leigjendur.
- Ríki með mikla vernd: Belgía, Frakkland og Spánn.
- Ríki með litla vernd: Danmörk og Finnland.
Vernd landeigenda sem stunda landbúnað: Aðgerðir fela í sér takmarkanir á félagaformi kaupanda, þjóðerni kaupanda, búsetu, reynslu kaupanda og hámarks söluverði.
- Ríki með mikla vernd: Ungverjaland, Pólland og Króatía.
- Ríki með litla vernd: Írland, Danmörk og Finnland.
Vernd landeigenda sem ekki stunda landbúnað: Reglur um lágmarks leigugjöld og hámarks leigutíma.
- Ríki með mikla vernd: Króatía og Frakkland.
- Flest ríki veita litla sem enga vernd í þessum flokki.
Reglur til að koma í veg fyrir uppskiptingu lands: Reglur um lágmarksstærð lands eða landskika og forkaupsrétt fyrir sameigendur.
- Ríki með strangar reglur: Búlgaría, Spánn og Slóvakía.
- Ríki með engar reglur: Belgía, Danmörk og Írland.
Aðrar ráðstafanir: Kröfur um að birta kauptilboð, sölureglur um land í eigu ríkis og sveitarfélaga, forkaupsrétt fyrir ríkisvaldið og opinberar stofnanir, forkaupsréttur fyrir skyldmenni landeiganda og tímafrestir varðandi eigendaskipti og sölu lands í opinberri eigu.
- Ríki með miklar kröfur: Pólland, Lettland og Ungverjaland.
Mikill breytileiki er á reglum um viðskipti með land
Skýrslan undirstrikar að engin „ein stærð“ henti öllum aðildarríkjum ESB þar sem söguleg, efnahagsleg og pólitísk atriði, sem eru ólík milli aðildarríkja, hafa þýðingu í tengslum við viðskipti með landbúnaðarland og þær reglur sem um þau gilda. Sú staðreynd að þróunin hefur verið ólík endurspeglast í ólíkum reglum og mismunandi stefnu og kröfum aðildarríkjanna í gegnum tíðina. En reglunum er ætlað að tryggja að land sé notað í landbúnaði, að verja minni bændur gegn stórum fjárfestum og að auka sjálfbærni í landbúnaði.
Í skýrslunni er tekið fram að sum aðildarríki, sérstaklega ríki sem gengu í ESB eftir og með 1. apríl 2004, hafi mjög stífar reglur um viðskipti með land. Þar má nefna aðildarríki eins og Krótatíu, Ungverjaland, Pólland og Rúmeníu þar sem reglurnar miða að því að vernda landeigendur; sér í lagi minni og meðalstóra bændur. Lög og reglur þessara aðildarríkja takmarka t.d. möguleika lögaðila á að eiga land eða krefjast þess að kaupendur hafi reynslu af landbúnaðarstörfum.
Önnur ríki, eins og Tékkland, Danmörk og Írland, eru frjálslyndari í afstöðu sinni til viðskipta með landbúnaðarland. Í þessum ríkjum hefur verið dregið úr skyldu landeigenda til að stunda búskap sjálfir eða búa á jörðinni. Hvatt er til að gera samninga til langs tíma um leigu á landbúnaðarlandi. Þetta auðveldar ungu fólki og aðilum sem eru að stækka sinn rekstur að eignast eða leigja landbúnaðarland með lægri tilkostnaði.
Skýrslan bendir á að leigumarkaðir fyrir land geti verið mikilvægir fyrir vöxt og þróun landbúnaðarins, þar sem þeir skapa aðgengi að landi með minni fjárbindingu. Í mörgum ríkjum eru settar reglur sem er ætlað að örva langtímaleigusamninga eða að halda landi í landbúnaðarnotum, meðal annars með skattaívilnunum.
Nokkur dæmi um sérstakar reglur sem ætlað er að stuðla að skilgreindum markmiðum:
1. Skilyrði fyrir kaupum á landi:
a. Forkaupsréttur
Forkaupsréttur veitir ákveðnum aðilum rétt til að kaupa landið áður en það er selt á almennum markaði:
- Í Ungverjalandi og Rúmeníu hafa aðliggjandi landeigendur, bændur og sumar opinberar stofnanir forkaupsrétt að landi.
- Í Þýskalandi og Austurríki geta opinberar stofnanir eða bændur einnig tekið þátt í kaupferlinu og komið í veg fyrir að utanaðkomandi fjárfestar eignist stór landsvæði.
b. Starfandi bændur og búseta
Í mörgum aðildarríkjum ESB þurfa kaupendur lands að sýna fram á að þeir stundi búskap eða hyggist gera það:
- Í Frakklandi er þess krafist að kaupendur skili áætlun um rekstur jarðarinnar og að þeir hafi menntun eða reynslu í landbúnaði.
- Í Ungverjalandi eru kaup á landi almennt bundin því að einstaklingurinn hafi stundað sjálfur landbúnað í 3–5 ár og hafi reynslu á því sviði.
c. Takmarkanir á eignarhaldi lögaðila
Mörg ríki vilja koma í veg fyrir uppkaup stórra fyrirtækja eða fjárfesta og taka lög og reglur mið af því:
- Í Króatíu og Póllandi er takmarkað hvað lögaðilar geta keypt mikið land nema þeir geti sýnt fram á að þeir taki virkan þátt í landbúnaði. Þetta takmarkar fjárfestingar í landi sem eru ekki beinlínis í þágu framleiðslu.
- Sum ríki, eins og Slóvakía, leyfa stórfyrirtækjum þó að leigja land með gerð langtímaleigusamninga. Við þetta geta smærri aðilar lent í samkeppni við fjársterk fyrirtæki.
d. Reynsla af landbúnaði
Lög og reglur í nokkrum aðildarríkjum ESB gera kröfu til þess að kaupandi lands hafi tiltekna reynslu:
- Í Póllandi þarf kaupandinn að hafa starfað í landbúnaði í fimm ár.
- Í Ungverjalandi er það skilyrði að kaupandi hafi starfsreynslu til að kaupa meira en ákveðna stærð jarða en auk þess þarf kaupandi að geta sýnt fram á getu sína til að auka framleiðni í landbúnaði.
2. Reglum sem ætlað er að draga úr hættu á söfnun lands:
Einstök aðildarríki og svæði sem hafa gengið í gegnum miklar breytingar í eignarhaldi (sérstaklega í Austur-Evrópu) hafa sett reglur sem takmarka hve mikið land má vera í eigu sama aðila:
- Í Litáen og Búlgaríu eru í gildi lög sem banna einum og sama aðilanum að eiga land yfir ákveðinni stærð.
- Þetta kemur í veg fyrir að stórir fjárfestar nái yfirráðum yfir stórum hluta lands sem gæti haft skaðleg áhrif á minni bændur og samfélög í dreifbýli.
3. Takmarkanir fyrir erlenda fjárfesta:
Eftir að ríki Austur-Evrópu gengu í ESB árið 2004 og 2007 samþykktu mörg þeirra lög og reglur um kaup erlendra aðila á landbúnaðarlandi:
- Ungverjaland og Króatía settu lög sem koma í veg fyrir að erlendir aðilar kaupi landbúnaðarland nema að fullnægðum ströngum skilyrðum.
- Pólland leyfir erlendum ríkisborgurum kaup á landi ef þeir búa í landinu og hafa starfað þar í ákveðinn tíma.
ESB hefur gagnrýnt sum aðildarríkjanna og sagt þau hamla frjálsum flutningi fjármagns, sem er grundvallarregla ESB-réttar og einn hluti hins svokallaða fjórfrelsis ESB. Hins vegar hefur ESB viðurkennt sérstaka stöðu landbúnaðarlands og rétt aðildarríkjanna til að takmarka kaup erlendra aðila á landbúnaðarlandi ef takmarkanirnar ganga ekki of langt og eru settar til að ná lögmætum markmiðum, s.s. vernda byggð á landsbyggðinni og koma í veg fyrir fasteignabrask með land í landbúnaðarnotum.
4. Opinber inngrip á markaði
Ýmis aðildarríki ESB reyna að stjórna verðmyndun á landbúnaðarlandi og aðgengi að slíku landi með opinberum inngripum:
- Í Danmörku þurfa tilboð um kaup á landi að fara í gegnum mat opinberra aðila áður en þau eru samþykkt.
- Í Frakklandi er stofnun (SAFER) sem hefur forkaupsrétt og getur greint, stöðvað og samþykkt landakaup með tilliti til dreifbýlisþróunar.
5. Aðgengi ungra bænda og nýliða að landi:
Til að tryggja kynslóðaskipti hafa sum aðildarríki veitt skattaívilnanir eða niðurgreiðslur til ungra bænda:
- Í Írlandi og á Spáni eru hvatar til staðar í formi skattaívilnana til að auðvelda ungum bændum að festa kaup á landbúnaðarlandi. Þannig er fellt að hluta niður stimpilgjald og aðrir skattar vegna sölu á landi til ungra bænda. Þá eru seljendur landbúnaðarlands undanþegnir fjármagnstekjuskatti vegna sölu til ungra bænda eða annars bónda sem er þegar eigandi landbúnaðarlands.
Aðild Íslands að EES kemur ekki í veg fyrir breytingar
Lög og reglur aðildarríkja ESB um viðskipti með landbúnaðarland endurspegla tilraunir þeirra til að ná jafnvægi á milli samkeppnishæfni, sjálfbærni og félagslegrar verndar bænda. Sum lönd kjósa að leggja á miklar takmarkanir á viðskipti með landbúnaðarland, t.d. með forkaupsrétti og búsetuskyldu, á meðan önnur aðildarríki telja ekki ástæðu til þess. Hvað Ísland varðar má benda á skýrslu stýrihóps um heildstæða löggjöf og stjórnsýslu varðandi jarðir, land og aðrar fasteignir frá 2021 sem var gerð fyrir Forsætisráðuneytið.
Umtalsverður munur er á lögum og reglum aðildarríkja ESB um viðskipti með landbúnaðarland innan ESB. Af því má draga þá ályktun að þrátt fyrir aðild Íslands að EES-samningnum sé til staðar svigrúm til að setja nýjar reglur á þessu sviði og takmarka rétt aðila sem byggja á EES-samningnum til að kaupa jarðir hér á landi
Slíkar nýjar takmarkanir mega ekki ganga of langt og þarf að vera ætlað að ná tilteknum lögmætum markmiðum. Ennfremur þarf að vera meirihluti á Alþingi fyrir setningu slíkra reglna. Margir hafa látið sig umræðu um þessi mál varða m.a. í aðdraganda alþingiskosninga á síðasta ári. Það hvort samstaða náist um markmið og leiðir er hins vegar önnur saga. Spurningin sem eftir stendur er samt sem áður: Af hverju ætti Ísland að ganga lengra í frjálsræðisátt í þessum efnum en aðildarríki ESB sem öll eru aðilar að EES-samningnum líkt og við?