Kasjúhnetan sem vildi skoða heiminn

Vinsældir kasjúhneta sem snakks og til matargerðar eru miklar enda hneturnar góðar til neyslu. Uppruni þeirra er í Brasilíu en í dag er ræktun þeirra mest í Víetnam, á Indlandi og í fátækustu ríkjum Afríku þar sem barnaþrælkun og ömurlegar vinnuaðstæður tengjast framleiðslu þeirra.

Áætluð heimsframleiðsla á kasjú­hnetum án hýðis árið 2017 var tæp fjögur milljón tonn. Víetnam er stærsti framleiðandinn með rúm 863 þúsund tonn og Indland í öðru sæti með 745 þúsund tonn. Í þriðja sæti er Fílabeinsströndin í Afríku með 711 þúsund tonn og Indónesía var fjórði stærsti framleiðandi kasjúhneta í heiminum ári 2017 með rúm 222 þúsund tonn samkvæmt FAOSTAD, Tölfræðideild Matvæla- og landbúnaðarstofnum Sameinuðu þjóðanna.

Afhýddar kasjúhnetur tilbúnar til neyslu. 

Aðrar þjóðir sem framleiða talsvert af kasjúhnetum eru Afríkuríkin Benín, Grænhöfðaeyjar, Gínea Bissá, Tasmanía og Mósambík, auk þess sem hneturnar eru ræktaðar til framleiðslu í Indónesíu og Brasilíu.

Ræktun á kasjúhnetum hefur aukist mikið á Fílabeinsströnd Afríku frá árinu 2014 og landið á skömmum tíma orðið stærsti útflytjandi þeirra í Afríku. Ástæða þessarar miklu ræktunar í landinu er sögð vera ólöglegt skógarhögg til að ryðja land til hneturæktunar og ódýrt vinnuafl sem samanstendur að mestu af konum og börnum.

Samkvæmt upplýsingum á vef Hagstofu Íslands voru flutt inn 411 kíló af nýjum eða þurrkuðum kasjúhnetum með hýði árið 2019. Sama ár var aftur á móti talsvert meira flutt inn af afhýddum, nýjum eða þurrkuðum kasjúhnetum, eða 58 tonn og 234 kíló. Auk þess sem talsvert er flutt inn af kasjúhnetum í tilbúnum réttum og hnetublöndum.

Langmestur var innflutningurinn af afhýddum kasjúhnetum árið 2019 frá Víetnam, rúm 40, 5 tonn, en í öðru sæti var Indland með innan við 10% þess magns, eða rúm 3,6 tonn.

Anacardium occidentale

Talið er að 22 tegundir tilheyri ættkvíslinni Anacardium og eru þær allar upprunnar í trópíska belti Suður-Ameríku. Nokkrar tegundir eru nytjaðar, A.  excelsum er ræktuð í Brasilíu og víða til að veita kaffiplöntum skjól og A. giganteum til viðarframleiðslu, auk þess sem A. spruceanum þykir fallegt skrauttré og villtar tegundir eins og A. humile og A. rhinocarpuss eru nýttar til átu og lækninga.

Sú tegund sem mest er ræktuð kallast A. occidentale og við þekkjum best af hnetunum sem kallast kasjúhnetur.

Kasjútré eru vindþolin og með víðfeðma krónu.

Kasjúa er sígrænt tré sem upp­runnið er í strandhéruðum Norðaustur-Brasilíu og nær um 14 metra hæð en er yfirleitt lægra, eða um 6 metrar í ræktun. Tréð er með trefjarót, stofninn stundum beinvaxinn en yfirleitt kræklóttur og með marggreinda og víðfeðma krónu sem getur verið tvisvar sinnum breiðari en hæð trésins. Blöðin stakstæð, gljáandi og með leðurkennda viðkomu, egglaga eða ílöng og heilrennd, 4 til 22 sentímetrar að lengd og 2 til 15 sentímetrar að breidd, ung blöð rauðgræn en verða ljósgræn þegar þau eldast. Blómin mynda mörg hundruð saman ax eða hálfsveip sem getur verið um 26 sentímetra langt. Blómin eru fölgræn í fyrstu en verða rauðleit með auknum þroska, eru með fimm grönnum krónublöðum, 7 til 15 millimetrar að lengd. Geta verið tvíkynja eða bara karlkyns. Frjóvgun fer fram með hjálp skordýra. Aldinið, rautt eða gult og myndast þegar blómbotninn þrútnar út, er 5 til 11 sentímetra langt og kallast kasjúepli. Aldin er með vaxkennda húð, ætt með sætt bragð og angan, ber eitt fræ sem hangir neðan úr því og kallast hneta en er steinaldin í grasafræðilegum skilningi. Fræið grátt og nýrnalaga, tveir til þrír sentímetrar að lengd og um einn sentímetri í þvermál. Fyrir afhýðingu er ljós kjarninn umlukinn tvöfaldri skel sem inniheldur ertandi varnarefni.

Fjöldi yrkja og afbrigða eru í ræktun. Öll eiga þau það sammerkt að vera að mestu laus við óværur og vera hraðvaxta. Vegna vaxtarhraðans þykja trén góð til að binda jarðveg og draga úr jarðvegseyðingu.

Víðfeðmasta króna kasjútrés sem vitað er um þekur yfir 7.500 fermetra og finnst í Natal, höfuðborg Rio Grande do Norte í Brasilíu. Kasjútré lifa sjaldnar í meira en 50 ár.

Nafnaspeki

Ættkvíslarheitið Anacardium er grískt að uppruna og vísar til fræsins. Ana þýðir að vísa upp á við en gardium þýðir hjarta. Tegundarheitið occidentale segir að tegundin sé upprunin í vestri.

Enska heitið cashew á fræinu kemur úr portúgölsku þar sem tréð kallast cajú, en það heiti kemur aftur úr tupian, sem er safn um 70 tungumála innfæddra í Suður-Ameríku, acajú og þýðir hnetan sem vex af sjálfu sér. Frakkar segja anacardier, Grikkir k?σιους, Ítalir anacardio, Króatar kašu, Rússar ??????? og Finnar cashewpähkinä. Danir kalla fræið cashew nød og þaðan er íslenska heitið kasjúhneta líkast til komið.

Óþroskaðar hnetur og aldin.

Útbreiðsla og saga

Elstu steingervingar kasjútrjáa eru taldir vera 45 milljón ára gamlir og benda til að tegundir innan ættkvíslarinnar hafi vaxið í Mið-Ameríku fyrr á tímum. 

Útflutningur á kasjúhnetum hófst frá Brasilíu um 1550. Almennt er talið að Portúgalar hafi flutt með sér fræ kasjútrjáa frá norðaustur-héruðum Brasilíu til Góa á Indlandi á árunum milli 1560 og 1565 og hófu ræktun þeirra þar. Plantan breiddist síðan út frá Indlandi um Suðaustur-Asíu og til hitabeltissvæða Afríku.

Franski grasafræðingurinn Andrá Thevet var fyrstur manna til að lýsa plöntunni á tréristu árið 1558. Samhliða lýsingunni segir hann frá innfæddum í Brasilíu sem eru að kreista aldin trésins þegar það hangir á trénu en án frekar skýringa.

Árið 1838 segir að á Karíbaeyjum Vestur-Indía sé farið að nota kasjúeplasafa sem bland með rommi.

Fyrir aldamótin 1900 voru kasjúhnetur fáséðar á veitingahúsum í Evrópu og í Bandaríkjum Norður-Ameríku og ristaðar kasjúhentur verðlagðar svipað og rússneskur kavíar.

Ræktun á kasjúhnetum hófst ekki að nokkru ráði í Norður-Ameríku fyrr en eftir aldamótin 1900 og náðu ekki teljandi vinsældum þar fyrr en um 1940, en í dag er neysla þeirra á mann í Bandaríkjunum sú mesta í heimi. 

Kenningar eru um að kasjúhnetur hafi borist til Indlands löngu áður en Portúgalar fluttu plöntuna þangað um miðja sextándu öld. Þessu til stuðnings er bent á að til séu bæði fornar ritaðar heimildir og steinmyndir frá því um 200 fyrir Krist sem gætu sagt frá og verið af kasjútré.

Kona af ættflokki Mameluka-indíána í Andersfjöllum undir Kasjútré. Mynd eftir hollenska málarann Albert Eckhout (1610–1665).

Nytjar

Í 100 grömmum af kasjúhnetum eru 553 kaloríur og þær innihalda 67% fitu, 36% prótein, 13% trefjar og 11% kolvetni og eru ríkar af járni, mangan, fosfór, magnesíum og B-vítamínum.

Auk kasjúhneta gefa kasjútré af sér aldin sem kallast kasjúepli og þykir gott til átu. Úr aldininu er einnig unninn sætur safi sem meðal annars er gerjaður til að búa til áfengi.

Á Indlandi kallast drykkurinn annaðhvort feni og er 40 til 42% áfengi eða urrac sem er 15%. Í Tansaníu er aldinið þurrkað og síðan gerjað í vatni og búinn til sterkur göróttur drykkur sem kalast gongo.

Hýði kasjúhneta er ríkt af olíu sem hefur verið notuð sem smurefni í flugvélar og önnur tæki, málningu, til að vatnsverja yfirborð, í blek og til vopnaframleiðslu. Kasjúhnetuolía er dökkgul á litinn og fáanleg sem matarolía á salat og til annarra matargerðar. Framleiðsla hennar fer fram með einni kaldpressun.

Viður kasjútrjáa er ágætur smíða­viður og notaður í húsgögn, báta og ýmsa smáhluti. Í berkinum er tanín sem notað er til litunar.

Uppskera og vinnsla á kasjúhnetum í heiminum tengist víða barnaþrælkun og ömurlegum vinnuaðstæðum.

Kasjúhneta er mest neytt sem snakk eða sem íblöndun í ýmsa rétti og í sósur. Þær eru algengar í indverskum, pakistönskum, taílenskum og kínverskum réttum, annaðhvort heilar eða malaðar. Á Filippseyjum eru hneturnar malaðar og búið til úr þeim eins konar marsípan, sem er vafið með hrísgrjónum í deig og steikt og í Mósambík og Suður-Afríku eru kasjúhnetur muldar með kartöflum í kartöflumús sem kallast bolo polana.

Neysla á kasjúeplum er mest í löndum Suður-Ameríku þar sem það er notað í safa eða til matargerðar, soðið í pasta með sykri. Í Afríku er safi úr kasjúhnetum og kasjúeplum kallaður kasjúmjólk.

Samkvæmt alþýðulækningu er seyði sem unnið er úr berki kasjú­trjáa og hnetuolíunni góð til að mýkja sigg, líkþorn og vörtur og græða munnangur. Barkarseyðið var einnig drukkið við astma, kvefi og sjúkdómum í öndunarfærum. Olían er sögð vera mótverkandi á ýmis eitur, drepa sníkjudýr sem sækja í líkamann og draga úr einkennum malaríu og sýfilis.

Indverskar ayurveda-lækningar segja kasjúepli drepa iðraorma, kynlífshvetjandi, koma í vef fyrir bjúg, magastillandi og hitalækkandi. Á Filippseyjum er sagt að laufið hafi svipuð áhrif, auk þess sem sagt er að gott sé að tyggja fersk lauf við tannverk.

Afgangs hnetur og lauf kasjú­trjáa er notað sem dýrafóður og vitað er að villtir Capuchin-apar í Brasilíu nota steina til að brjóta skelina utan af kjarna kasjúhneta áður en þeir éta þær

Kasjúhnetur brotnar úr skelinni. 

Neysla kasjúhneta getur valdið alvarlegum ofnæmisviðbrögðum hjá fólki sem er viðkvæmt fyrir slíku.

Hnetan sem vildi sjá heiminn

Samkvæmt gamalli þjóðtrú þroskuðust kasjúhnetur áður alfarið inni í kasjúeplinu. Fræ eitt sem gat heyrt í fuglunum fljúga milli trjánna, árniðinn, sögn skordýranna og mál trjánna óskaði þess heitast af öllu að fá að sjá heiminn utan við aldinið. Skógarandi sem heyrði óskina lét hana rætast og allt frá þeim tíma hefur hnetan vaxið hálf utan við aldinið og notið útsýnisins.

Ræktun

Kasjútré eru mest ræktuð í hitabeltinu milli 25° norðlægrar og suðlægrar breiddar. Trén dafna best á láglendi og upp í þúsund metra hæð þar sem meðalhiti er milli 21° til 28° á Celsíus og loftraki er ekki of hár og og ársúrkoma milli 500 og 900 millimetrar að meðaltali. Planta hættir að vaxa fari hiti niður fyrir 17° á Celsíus og þolir ekki frost. Trén eru vindþolin og gera ekki miklar kröfur til jarðvegs og þola vel grunnan sendinn jarðveg með sýrustig milli 4,3 til 8,7.

Spírunarhæfni kasjúfræa minnkar hratt við geymslu og er ágræðsla algengasta fjölgunaraðferðin í ræktun.

Trén þola illa flutning og afföll eru talsverð við útplöntun. Að öllu jöfnu tekur átta ár frá því að ungplöntum er plantað út þar til þær fara að gefa ávöxt og það tekur aldinið tvo til þrjá mánuði að ná fullum þroska eftir blómgun. Ný afbrigði geta samt gefið ávöxt eftir þrjú ár. Uppskera nýrra yrkja er um tonn af hnetum á hektara og mun meiri en eldri ræktunarsorta. Því fleiri hnetur sem hvert tré gefur af sér, því minni eru þær.

Kasjúepli tilbúin til gerjunar.

Uppskera á kasjúhnetum er mannfrek og ekki hefur tekist að vélvæða hana. Þegar aldinin hafa náð fullum þroska falla þau af trjánum og er þeim safnað á innan við þremur dögum til að koma í veg fyrir skemmdir. Eftir að hnetunum er safnað eru þær léttristaðar, afhýddar og síðan pakkað.

Uppskera og vinnsla á kasjúhnetum í heiminum tengist víða barnaþrælkun og ömurlegum vinnuaðstæðum þúsunda, aðallega kvenna og barna, í Asíu, á Indlandi og í Afríku.

Kasjúhnetur á Íslandi

Lítið fer fyrir umfjöllun um kasjú­hnetur í íslenskum fjölmiðlum fram undir 1990, en þá fer þeim að bregða fyrir í mataruppskriftum og auglýsingum.

Meðfylgjandi uppskrift að ávaxta- og kasjúhnetuís fyrir þrjá til fjóra birtist í Bændablaðinu fyrir tæpum áratug.

125 grömm kasjúhnetur.
500 millilítrar hreinn appelsínusafi.
240 grömm mjúkar og gróft saxaðar döðlur.
150 grömm smátt saxað mangókjöt.
Einn stór og vel þroskaður banani.

Setjið kasjúhneturnar í matvinnslu­vél og malið þær í um tvær mínútur. Skafið hliðar matvinnsluvélarinnar og malið áfram í tvær til þrjár eða þangað til hneturnar eru vel maukaðar. Setjið í stóra skál. Saxið döðlurnar gróft og setjið í matvinnsluvélina ásamt appelsínusafanum. Blandið í eina til tvær mínútur eða þangað til döðlurnar eru líka vel maukaðar. Setjið í skálina. Afhýðið mangó og banana og skerið í litla bita. Setjið síðan í matvinnsluvél og blandið í eina mínútu eða þangað til það er vel maukað. Setjið í skálina og hrærið vel saman. Hellið blöndunni í grunnt plastbox og setjið í frystinn. Takið úr frystinum á um hálftíma til klukkustundar fresti og brjótið ískristallana ef þeir myndast. Endurtakið þangað til erfitt er orðið að hræra í blöndunni. Látið ísinn þiðna í ísskáp í um 30–40 mínútur áður en hann er borinn fram.

Óafhýddar kasjúhnetur eru gráar að lit.