Síðsumar og haustblómstrandi laukar

Vorlaukar og hnýði eru settir niður á vorin og blómstra á sumrin og fram á haust. Plöntur, sem við köllum vorlauka, þurfa ekki endilega að vera lauk- eða hnýðisjurtir því sumar þeirra hafa einfaldlega gildar forðarætur.
Fæstir vorlaukar eða hnýði lifa veturinn af úti hér á landi og verður því að forrækta þau inni áður en þau eru sett út. Erlendis eru vorlaukar yfirleitt kallaðir sumarlaukar vegna þess að þeir blómstra fyrr en hér.

Forræktun

Þegar vorlaukahnýði og forðarætur eru forræktaðar inni. Því stærri sem þessar rætur eru, því fyrr þarf að setja þær niður. Bestur árangur næst með því að láta plöntuna standa í sama pottinum allan vaxtartímann.
Halda skal moldinni rakri allan vaxtartímann en gæta vel að frárennsli í pottinum því laukar, hnýði og forðarætur fúna standi þær í blautum jarðvegi. Séu hnýðin mjög hörð er reyndar gott að mýkja þau í vatni í 2 til 3 klukkustundir áður en þau eru sett í mold.
Setja skal vorlauka og hnýði niður sem nemur tvisvar til þrisvar sinnum þykkt þeirra og þjappa moldinni lauslega í kring.
Eftir að laukarnir eru komnir í pott á að setja hann á bjartan stað. Þegar fyrstu blöðin koma í ljós á að flytja pottinn á svalari stað en gæta þess að birta sé nóg. Gott er að gefa áburð þegar vöxturinn er kominn vel af stað og plantan hefur náð vænum 10 sentímetrum á hæð.
Seinni hluta maí eða í byrjun júní er kominn tími til að herða jurtirnar með því að setja pottinn út á svalir eða tröppur í 2 til 3 klukkutíma á dag. Útiverutíminn er svo lengdur smám saman þar til hætta á næturfrosti er liðin hjá. Eftir það er óhætt að hafa plönturnar úti allan sólarhringinn.

Umhirða

Vorlaukar, hnýði og forðarætur þurfa bjartan og skjólgóðan stað í garðinum svo að blómin fái notið sín. Jurtir í pottum er auðvelt að flytja í skjól, gerist þess þörf. Það auðveldar þeim lífið og eykur blómgunina. Klípa skal burt visnuð blóm sem búin eru að blómstra. Það kemur í veg fyrir tilraunir til fræmyndunar og eykur blómgun.
Fæstar þessara plantna lifa veturinn af úti en þeir sem vilja rækta þær áfram eiga að láta blöðin sölna að fullu og taka svo pottinn inn fyrir fyrsta frost. Geyma skal pottinn með forðarótinni eða rótina sjálfa á þurrum og svölum stað yfir veturinn.
Næsta vor er forðarótin sett aftur í pott með góðri mold og þegar búið er að vökva vaknar jurtin af dvala sínum.
Asíusóley (Ranunculus asiaticus). Vex af forðarót og getur orðið um 40 sentímetra há við góð skilyrði. Asíusóley er til í fjölda lita, hvít, gul, bleik, appelsínugul, rauð og blönduð. Gott að bleyta upp í rótinni í nokkra tíma áður en hún er sett niður. Á rótinni eru eins konar klær sem eiga að vísa niður í moldinni.
Heimkynni eru í Litlu-Asíu. Viðkvæm, þarf allra besta staðinn í garðinum, skjól og sól. Rótin geymist best á þurrum stað við 10 til 13 ºC.
Begónía/skáblað (Begonia). Vex af hnýði og getur orðið 40 sentímetra há. Begonia × tuberhybrida sem er ræktuð sem vorlaukur er ekki til sem villt tegund í náttúrunni heldur búin til af ræktunarmönnum. Skáblað er til í mörgum litum, rautt, hvítt, bleikt, appelsínugult og marglitt. Hnýðin kúpt á þeirri hlið sem snúa á niður. Leggja skal hnýðin í mold og þrýsta þeim niður en ekki hylja alveg. Þegar sprotarnir hafa náð 3 til 4 sentímetra hæð skal hylja hnýðin.
Hnýðin geymast best á þurrum stað við 2 til 5 ºC.
Bóndarós (Paeonia). Fyrirferðarmiklar og fallegar plöntur með gildar forðarætur. Algeng hæð er 50 til 70 sentímetrar. Blað- og blómfallegar. Blómin stór, fyllt eða einföld, rauð, gul, bleik og hvít. Best er að láta bóndarósir standa lengi á sama stað þar sem þær hafa sæmilegt rými. Þrífast best í skjóli í djúpum og frjósömum jarðvegi. Sólelskar og þola hálfskugga. Gæta skal þess að setja ræturnar ekki of djúpt og brumin mega ekki fara dýpra en 5 sentímetra niður. Plantan er yfirleitt ár að jafna sig eftir niðursetningu áður en hún fer að blómstra.

Brúska/Austurlandalilja (Hosta). Harðgerð, fjölær jurt sem vex upp af stuttum jarðstöngli. Kemur seint upp og nær 35 til 40 sentímetra hæð. Ræktuð vegna breiðra blaðanna sem eru græn eða blágræn með gulum eða hvítum lit, slétt, bylgjótt eða hrukkótt. Blómin lítil, ljósbleik og ljósblá, í hangandi klösum á löngum blómstöngli. Þrífst best í hálfskugga, í rökum jarðvegi og þarf mikið vatn en gerir annars litlar kröfur. Kýs að standa lengi á sama stað. Góð í ker. Brúskur eru ætar og kallast ,urui’ í Japan þar sem þær eru eftirsóttar í ýmsa rétti.
Heimkynni í Japan og Norðaustur-Asíu.
Dalía (Dahlia × pinnata). Dalíur eru að öllum líkindum vinsælustu jurtir í heimi sem ræktaðar eru sem vorlaukar. Þær eru gullfalleg blóm og til í fjölda afbrigða. Blómlögun og blómlitir eru fjölbreyttir. Upprunalega koma dalíur frá Mexíkó þar sem þær vaxa villtar. Dalíur urðu snemma vinsælar til ræktunar og mikið um kynbætur og blöndun innan tegunda
Rótarhálsinn á að standa upp úr moldinni og þess þarf að gæta að moldin sé rök en ekki of blaut. Yfirleitt þarf að binda stærri dalíur upp eftir að þær eru settar út.
Rótarhnýðin þola ekki frost og geymast best í þurrum sandi við 2 til 7 ºC.
Freyslilja/fresía (Freesia). Þrátt fyrir að fresíur séu best þekktar sem afskorin blóm eru þær vinsælar sem vorlaukar erlendis. Fresíur eru upprunnar í Suður-Afríku og hér henta þær ágætlega sem garðskálaplöntur og spariblóm sem tekið er út á verönd í allra bestu veðrum. Freysliljur verða allt að 50 sentímetrar á hæð og blómin í mörgum litum, hvít, gul, kremuð, blá, rauð, bleik og appelsínugul.
Laukana á að geyma á þurrum stað við 25 til 30 ºC. Þeir geymast þó yfirleitt illa og því ráðlegt að kaupa nýja á hverju vori.
Gladíóla (Gladiolus). Gladíólur eru upprunnar í Suður-Afríku en tegundir í ræktun eru nær eingöngu blendingar og henta best sem garðskálaplöntur og spariblóm í garðinn. Gladíólur eru yfirleitt um metri á hæð og þurfa stuðning. Blómin í klasa og til í mörgum litum.
Vökvið sparlega þar til plantan er komin upp en eftir það á moldin að vera rök. Það tekur að minnsta kosti þrjá og hálfan mánuð fyrir plöntuna að blómstra. Gladíólur eru viðkvæmar fyrir kulda og þola ekkert nema besta staðinn í garðinum.
Hnýðin geymast best í þurrum bréfpoka á svölum stað við 6 til 10 ºC.
Lilja (Lilium). Upprunnar í Asíu og Norður-Ameríku. Yfirleitt um metri á hæð og geta þurft stuðning. Ræktunarafbrigði skipta þúsundum og þegar vel tekst til blómstra liljur stórum og litríkum blómum. Dafna best í frjósamri mold með góðu frárennsli, enda rotna laukarnir ef þeir standa í bleytu.
Snotra/anemóna/skógarsóley (Anemone). Vex af hnýði og getur orðið 20 til 40 sentímetra há. Snotrur eru fáanlegar í nokkrum litum, bláar, rauðar, hvítar og gular. Gott er að leggja hnýðin í bleyti í 2 til 3 tíma áður en þau eru sett í mold. Gætið þess að brumin snúi upp þegar hnýðið er sett í moldina.
Heimkynni snotra eru í Evrópu og Kína. Þær eru viðkvæmar en dafna best í rökum og frjósömum jarðvegi. Hnýðin geymast best á þurrum stað við 10 til 13 ºC.
Strútalilja (Crocosmia). Hnýðisplanta sem verður 50 til 100 sentímetra há og er upprunnin í Afríku. Blómin eru gul, rauð og tvílit, stilklaus en standa þétt saman og oft tugur saman á grein. Strútalilja er viðkvæm og þarf besta staðinn í garðinum, sól, skjól og næringarríkan jarðveg. Hentar í ker eða gróðurskála.
Sóllilja (Alstroemeria). Upprunnin í Suður-Ameríku. Til er fjöldi afbrigða sem eru frá nokkrum sentímetrum upp í einn og hálfan metra á hæð. Myndar jarðstöngul. Blómin stór og til í mörgum litum og yfirleitt marglit. Þrífast best í skjóli og næringarríkum moldarjarðvegi. Henta vel í ker og geta lifað veturinn af á góðum stað.