Fjölbreytileiki er meðal stærstu styrkleika skógræktar

Skógrækt hefur marga kosti og það eru margar góðar ástæður fyrir því að fjárfesta í, hefja skógræktarverkefni og að stuðla að skógrækt á landsvísu. Eins og oft hefur komið fram í fréttum undanfarið, eru skógar öflugir í að binda kolefni og þess vegna er skógrækt ómissandi verkfæri til þess að gera Ísland kolefnishlutlaust.

Auk þess eru skógar verðmæt auðlind og geta verið mikilvægur þáttur í uppgræðslu lands. Ekki síst henta skógar sérstaklega vel til útivistar og styðja þeir vel við aðrar búgreinar á ýmsum hátt, t.d. með því að veita skjól fyrir búfé og auka uppskeru. Listinn yfir kosti skógræktar er nánast endalaus og sýnir hvað skógrækt getur verið fjölbreytt. Þennan styrkleika ætti að nýta í framtíðar skógræktarverkefnum.

Til að gera skógræktarverkefni eins farsælt og mögulegt er, er nauðsynlegt að undirbúa sig vel. Til dæmis þurfa upplýsingar um aðstæður og markmiðin að vera til staðar, svo hægt sé að velja skógræktargerð sem hentar verkefninu best.

Ekki allir skógar eins

Þegar talað er um skógrækt er mikilvægt að átta sig á því að ekki eru allir skógar eins, og að í raun getur verið mikill munur á eiginleikum eins skógar og annars. Hvar er skógurinn staðsettur, í hvers konar jarðvegi, hvernig er veðurfari háttað og hvað með tegundasamsetningu? Hvað er skógurinn gamall og þéttur, og hvað er hann stór? Er einhver umhirða í skóginum, eins og t.d. vélræn grisjun, eða er skóginum leyft að vaxa náttúrulega? Svörin við þessum og öðrum spurningum geta verið margvísleg. Hver mismunandi skógargerð hefur ólíka hluti að bjóða, allt eftir eiginleikum hennar.

Skógar geta vaxið við margar mismunandi umhverfisaðstæður. Til dæmis þola sumir trjátegundir eða kvæmi vel salt og geta vaxið í nálægð við sjó, á meðan aðrir þola salt kannski ekki jafnvel en eru aðlagaðar þurrkum, kulda eða stuttu vaxtarskeiði. Þessi aðlögun að margs konar aðstæðum er mjög dýrmæt og gerir okkur kleift að laga skóginn að aðstæðum og markmiðum okkar þegar við hefjum skógræktarverkefni, meðal annars með tegundaval.

Það er ljóst að bæði fjölbreytileiki og aðlögun að mismunandi umhverfisaðstæðum eru miklir styrkleikar skógræktar. En til þess að nýta þessa styrkleika í skógræktarverkefnum er mikilvægt að kynna sér valkostina vel.

Hvernig á að ákvarða hvers konar skógrækt hentar best?

Það er ýmislegt sem þarf að hafa í huga áður en farið er af stað í skógræktarverkefni. Aðstæðurnar og markmiðin eru mikilvægustu þættirnir sem hjálpa til við að greina hvaða skógræktargerð hentar verkefninu best. Aðstæðurnar ráða t.d. því hvaða tegund eða kvæmi er líkleg til að vaxa best, hvort einhvers konar jarðvinnsla eða landuppgræðsla er nauðsynleg og ef þörf er á að búa til skjól, t.d. með skjólbeltum, áður en gróðursetning fer af stað. Ítarleg úttekt aðstæðna er því ómissandi í undirbúningi verkefnis.

Þó skógar séu afar fjölbreyttir sín á milli, eiga þeir líka margt sameiginlegt eins og t.d. hæfni þeirra til að binda kolefni eða að vernda jarðveg. Geta skóganna til þess er þó mismunandi. Þótt flestir skógar á Íslandi séu fjölnytja, eru skógar oft með eitt eða tvö meginmarkmið eða sérstakan tilgang. Eftir því hver markmið og tilgangur eru ætti að laga val á skógargerð sem og skipulag og umhirðu skóga til að hámarka árangurinn. Í mörgum tilfellum er best að skipuleggja fram í tímann og ef um afurðaframleiðslu er að ræða ætti að hugsa um hvernig hægt er að auka verðmæti afurða. Það er t.d. hægt að gera það með vottun. En hvað þarf til þess að fá vottun? Hvers konar kröfur þarf skógurinn að uppfylla? Ef afurðirnar eiga að verða lífrænar breytir það t.d. ýmsu í hvernig á að ganga til verkum og þarf meðal annars að hafa í huga að það er þá ekki leyfilegt að nýta tilbúinn áburð eða eiturefni. Meginatriðið er að í hverju tilvik fyrir sig skal skoðað hvers konar skógrækt hentar best.

Landgræðsluskógrækt á sandhrygg. Mynd / Julia Bos

Mismunandi skógargerðir fyrir mismunandi aðstæður og markmið

Það er gott að búa yfir þekkingu um einkenni mismunandi gerða skógræktar áður en farið er af stað í skógræktarverkefni. Nokkur dæmi um skógargerðir sem henta mismunandi aðstæðum og markmiðum eru:

• Skógrækt til kolefnisbindingar: Markmið skógræktar til kolefnisbindingar er að binda eins mikið kolefni úr andrúmsloftinu og hægt er á sem skemmstum tíma. Til þess þarf að velja tegundir sem vaxa hratt og hafa mikla lifun. Hvers konar umhirða hentar best þarfnast frekari rannsókna.
• Skjólbelti og beitarskógrækt: Bæði skjólbelti og beitar­skógrækt henta vel á bæjum hvar sem er á landinu. Skjólbelti eru notuð til að búa til skjól á sem skemmstum tíma og til þess eru hraðvaxandi tegundir sem þola vind eins og víðir gjarnan notaðar, oft í bland við aðrar tegundir eins og birki, alaskaösp eða alls konar runnategundir. Skjólbelti geta hjálpað ungskógi að fara af stað, aukið uppskeru, veitt skjól fyrir fé o.fl. Í beitarskógum getur fé fundið skjól og notið aukinnar lífmassaframleiðslu botngróðursins. Beitarskógar mega ekki vera of þéttir. Trén verða að þola ágang búfjárins en beitarálagið má ekki vera það þungt að fé sæki í trén, fremur en botngróðurinn. Markmiðið ætti að vera gisinn skógur með nægilega stórum trjám sem veita búfénu skjól í vindi og skugga í sól.
• Skógrækt til timburframleiðslu: Markmið þessarar gerðar skógræktar er framleiðsla (og sala) gæðatimburs. Til að ná sem bestum árangri sem fyrst er best að gróðursetja á stað sem hentar skógrækt vel; þ.e. staður með nokkuð góðan jarðveg og veðurfar sem styður vöxt, þó vissulega sé hægt að rækta framleiðsluskóg á öðrum stöðum líka. Sumar trjátegundir henta betur til timburframleiðslu en aðrar. Hér á landi eru greni, alaskaösp og fura meðal tegunda sem líta vænlegast út. Umhirða gegnir lykilhlutverki í framleiðslu gæðatimburs og það þarf t.d. að klippa fjöltoppa og grisja skógi tímanlega til að búa til gæðatimbur. Vottun timburs getur aukið verðmæti timbursins, en til þess þarf að uppfylla sérstök skilyrði sem þarf að hugsa um strax í byrjun verkefnisins. Hægt er að búa til aukaafurðir, eins og sveppi og jólatré, samhliða timbri.
  Skógrækt til útivistar: Það er mikilvægt að skapa gott og fallegt umhverfi sem styður við líkamlega og andlega heilsu. Til dæmis með því að blanda saman tegundum, velja tegundir sem skapa fallega litatöflu og hafa í huga að skógurinn verði ekki of þéttur svo hægt sé að ganga í honum.
• Landgræðsluskógrækt: Land­græðslu­skógrækt hentar til að græða upp illa meðfarið land, bæta jarðvegsgæði og þar með að auka verðmæti landsins. Best er að nota tegundir sem þola erfiðar aðstæður eins og næringarefnaskort, skjólleysi og þurrka. Hér á landi er t.d. oft notast við birki- og víðiplöntur. Hægt er að nota gróðursetningu með ungplöntum, græðlingum eða sáningu fræja.
• Skógrækt til að bæta búsvæði: Skógrækt getur bætt búsvæði á ýmsan hátt. Til dæmis er hægt að búa til búsvæði fyrir alls konar dýr: jafnvel lítill fjöldi trjáa og runna getur laðað að sér fjölbreytt úrval fugla sem leita að skjóli og fæðu. Skógrækt getur bætt vatnsbúskap jarðvegsins, meðal annars með því að koma í veg fyrir tafarlaust afrennsli vatns og næringarefna. En skógrækt hefur ekki eingöngu áhrif á búsvæði á landi; með því að gróðursetja meðfram lækjum, ám og vötnum má auka lífríki í þeim, svo dæmi sé nefnt.

Þekking á skógum er mikilvæg fyrir árangursríka skógrækt, og það er ljóst að enn má bæta úr og auka þekkingu.

Brandugla leitar skjóls í skjólbelti. Mynd / Julia Bos

Aukin þekking lykilatriði að árangursríkri skógrækt framtíðar

Þótt skógur taki tíma að vaxa, er ljóst að það borgar sig að fjárfesta í skógrækt. Með því að gróðursetja tímanlega er hægt að hagnast af fjárfestingu fyrr, og með því að stuðla að áframhaldandi rannsóknum á vali og blöndun tegunda og kvæmi, skipulagi og umhirðu (ung)skóga er hægt að auka árangur frekari fjárfestinga í skógrækt á landsvísu. Til að tryggja árangur sérstakra skógræktarverkefna er mikilvægt að sameina almenna þekkingu við nákvæmar upplýsingar um aðstæðurnar og markmiðin sem eru sérstök fyrir viðkomandi verkefni. Þannig er hægt að nýta fjölbreytileika skógræktar sem best. Með aukinni þekkingu, bæði almennri og sérstakra verkefna, er hægt að auka hagnað/ávöxtun fjárfestingar, hvort sem það er sem tekjur af sölu skógarafurða, aukið verðmæti lands, kolefnisbindingu, hamingjuna og bættri andlegri og líkamlegri heilsu sem maður öðlast með því að ganga um skóginn, eða eitt af mörgum öðrum kostum sem skógrækt hefur upp á að bjóða. Aukin þekking gerir okkur kleift að nýta styrkleika skógræktar enn frekar, svo bæði núverandi og komandi kynslóðir geti notið þess alls sem skógar hafa upp á að bjóða.

Naomi Bos,
MS í búvísindum, skógarbóndi og formaður FsVfj

Julia Bos,
MS í náttúru- og umhverfisfræði og skógarbóndi