Madeira & vín
Madeira er samheiti yfir fjórar litlar eldfjallaeyjar í Atlantshafi. Eyjarnar liggja út af norðvesturströnd Marokkó en eru undir stjórn Portúgal. Á eyjunni eru ræktuð vínber og úr þeim framleitt styrkt vín með sama heiti.
Íbúar Madeira eru rúmlega 250 þúsund og eyjarnar fjórar heita Madeira, Porto Santo og tvær litla og stóra Desertas. Höfuðborgin heitir Funchal og er á suðurströnd Madeira og þar býr tæplega helmingur íbúanna en einungis Madeira og Porto Santo eru í byggð.
Fjalllendi er víða á Madeira og jarðvegurinn grýttur og gerður úr basalti og ræktun því víða erfið þrátt fyrir góð veðurfarsleg skilyrði.
Þegar Portúgalar lögðu eyjarnar undir sig árið 1418 voru þær óbyggðar. Strax árið eftir sendi prins Henry, 1394 til 1460, af Portúgal, sem var þekktur sem siglingafræðingurinn, fyrstu landnemana til eyjanna og eru þær sagðar vera fyrsta landsvæðið sem Evrópumenn lögðu undir sig eftir að þeir hófu siglingar á úthöfunum. Í dag er Madeira sjálfstjórnarhérað og hluti af Portúgal.
Heitið þýðir viður
Heiti eyjanna er dregið af því að þegar portúgalskir sjófarendur fundu þær og lögðu undir sig 1418 voru þær þaktar skógi úr lárvið en madeira þýðir viður á portúgölsku. Miskunnarlaust var gengið á skóga eyjanna og í dag er það litla sem eftir stendur af þeim á Heimsminjaskrá Unesco.
Helsti atvinnuvegur eyjanna þar til Covid-19 skall á var þjónusta við ferðamenn og árið 2017 heimsóttu 1,7 milljón túristar eyjarnar.
Saga
Óljósar heimildir eru um tvær eyjar í Atlantshafi frá því um 75 fyrir Krist sem kallaðar voru Idyllc-eyjar og þær sagðar vera tvær og með mjóu sundi á milli og er þar líklegast verið að tala um Desertas-eyjar. Aftur er getið um eyjarnar í riti um 650 eftir Krist og fornminjar benda til að víkingar hafi komið þar við á árunum milli 900 og 1030. Auk þess sem í ritum arabíska landfræðingsins og kortagerðarmannsins Muhammad al-Idrisi, 1100 til 1165, er minnst á mannlausri eyju út af vesturströnd Afríku sem líklega er ein af Madeira-eyjunum. Idrisi segir einnig að á eyjunni hafi verið mikið af sauðfé en að kjötið af því hafi verið biturt á bragðið og óætt og að frá eyjunni hafi verið siglt til Kanaríeyja.
Árið 1768 stöðvuðu Bretar seglskipið Liberty sem var með tæpa tólf þúsund lítra af madeiravíni um borð og á leiðinni til Boston á austurströnd Norður-Ameríku.
Sé það rétt að umrædd eyja sé ein af eyjum Madeira er ljóst að sæfarendur hafa flutt sauðféð þangað og mögulegt að þar hafi verið byggð eða að sauðféð hafi verið sett á land til að hægt væri að nýta það síðar.
Eyjarnar eru sýndar á korti frá 1339 og er sagt að tvö portúgölsk skip hafi leita vars undan stormi við þær 1418 og lagt þær undir sinn prins. Meirihluti Portúgala sem námu eyjarnar voru fiskimenn, bændur og fáeinir aðalsmenn af lægri tign og fjölskyldur þeirra. Ræktun á sykurreyr, framleiðsla og útflutningur á sykri voru megin atvinnuvegir eyjanna á fimmtándu öld og með auknum útflutningi jukust skipaferðir til og frá Madeira.
Á sautjándu fluttist sykurframleiðsla Portúgala til Brasilíu og í kjölfarið dró verulega úr ræktun sykurreyrs á eyjunum.
Náttúra
Vegna einangrunar Madeira-eyja þróaðist þar einstök náttúra með fjölda dýra og plantna sem ekki finnast villtar annars staðar í heiminum. Lítið er eftir af þessari náttúru í dag nema helst á svæðum sem voru illa aðgengileg á fyrstu árum landnámsins.
Landnemarnir voru duglegir að brenna og fella frumskóga eyjanna til að búa til ræktar- og beitiland.
Matur og drykkur
Vegna staðsetningar sinnar langt úti í hafi er fiskur uppistaða í fæðu eyjaskeggja en nautakjöt er einnig oft á boðstólum. Auk ávaxta.
Vín sem kennd eru við eyjarnar njóta einnig mikilla vinsælda.
Madeiravín
Höfnin í Porto Santo var lengi vel fyrsta stopp skipa hvort sem leið þeirra lág til Nýja heimsins í vestri eða til Austurlanda fjær og eitt af því sem þurfti í kost til áframhaldandi siglinga var vín. Eyjarnar urðu snemma frægar fyrir framleiðslu á vínum sem í dag kallast madeira.
Hollenska austur-indíafélagið var stór kaupandi madeiravína á sínum tíma og keypti það í tunnum sem tóku 423 lítra og flutti til nýlenda sinna í austurheimi í miklu magni.
Ólíkar gerðir af madeiravíni.
Til að auka geymsluþol vínsins var það blandað með spíra sem unninn var úr sykurreyr og til varð það sem kallað er styrkt vín. Stundum var víntunnum skilað á heimsiglingunni og fljótlega komust menn að því að bragð vínanna breyttist í tunnum sem stóðu í hita og vegna hreyfinga tunnanna í öldugangi. Vínið þótti bragðbetra eftir siglinguna og var kallað vinho da roda eða vín sem hafði farið hringinn. Sem sagt siglt vín.
Eins og gefur að skilja var of kostnaðarsamt að framleiða gott madeira með því að senda víntunnur í langar siglingar og í staðinn voru tunnurnar geymdar þannig að á þær skein sól og þeim velt reglulega.
Í dag er hluti af framleiðsluferli madeiravína að hita þau meðan á gerjum stendur og láta þau oxast í efnafræðilegu ferli.
Madeiravín eru fjölbreytt og til þurr og þá mest borin fram sem fordrykkur eða sætt og góð sem desertvín, auk þess sem til eru ódýr madeiravín sem krydduð eru með salti og pipar og brúkuð í matseld. Gæði madeiravína eru breytileg og ráðast af framleiðsluferlinu og geta góð vín enst áratugi og jafnvel aldir eftir að flaska af þeim hefur verið opnuð.
Þrúgur
Veðurfar eyjanna er heittemprað, milt með þurrum sumrum og regni á veturna og er ársmeðalhitinn
19° á Celsíus og andrúmsloftið blandað sjávarseltu.
Landslag á Madeira er fjöllótt og jarðvegurinn grýttur og gerður ú basalti og ræktun því víða erfið þrátt fyrir góð veðurfarsleg skilyrði. Ræktun á vínvið, Vitis vinifera, er að mestu í manngerðum stöllum í hæðóttu landslaginu. Vinna við ræktun og uppskeru er mannfrek og vélvæðing lítil sem engin og framleiðsluferlið því kostnaðarsamt.
Um 85% af vínviði sem ræktaður var á Madeira frá á miðja nítjándu öld er afbrigði sem kallast Negra Mole og gefur af sér rauðber. Af öðrum afbrigðum sem voru í ræktun má nefna Malvasia, Bual, Verdelho og Sercial. Auk þess sem afbrigðin Terrantez, Bastardo og Moscatel voru ræktuð í smáum stíl.
Öll þessi yrki urðu illa úti vegna sýkinga af völdum sveppsins Uncinula necator en ekki síst lirfu flugu sem kallast Phylloxera og er upprunnin í Norður-Ameríku.
Malvasia vínþrúgur.
Gullöld madeiravína
Átjánda öldin var gullöld madeiravína og vinsældir þess miklar á Bretlandseyjum, við rússnesku hirðina og á norðurströnd Afríku en langmestar í Nýja heiminum og áætlað að Brasilíumenn hafi á tímabili drukkið um 95% af vínframleiðslu Madeira. Reyndar voru madeiravín svo vinsæl að ólíklegt er að allt magnið sem selt var undir heitinu hafi í raun verið vín frá Madeira enda hæpið að vínviðarrækt þar hafi gefið nóg af þrúgum til þess. Á fyrstu árum landnáms Evrópumanna í Norður-Ameríku var lítið sem ekkert af vínviði ræktað í nýlendunum og innflutningur á víni frá Gamla heiminum talsverður. Madeiravín voru þar engin undantekning.
Árið 1768 stöðvuðu Bretar seglskipið Liberty, sem var með tæpa tólf þúsund lítra af madeiravíni um borð, sem var á leiðinn til Boston, og kröfðust þess að tollur yrði greiddur af víninu ellegar yrði það gert upptækt. Mikil mótmæli og óeirðir brutust út í Boston vegna aðgerða Breta og talið að þær séu forsmekkurinn af mótmælum Bostonbúa vegna setningar laga sem veittu Bretum tollaundanþágu í viðskiptum við nýlenduna árið 1773. Í mótmælunum var miklu af tei sem breska Austur-indíafélagið ætlaði að landa í Boston kastað í höfnina og kallast mótmælin The Boston tea party og sögð kveikjan að sjálfstæðisbaráttu Bandaríkjanna undan Bretum.
Skálað í madeira
Sagt er að landsfeður Bandaríkjanna hafi skálað í madeira eftir að þeir skrifuðu undir sjálfstæðisyfirlýsingu Bandaríkja Norður-Ameríku og að madeira hafi verið uppáhaldsvín Thomas Jefferson, þriðja forseta Bandaríkjanna.
Madeiravín varð helsti útflutningur eyjanna í kjölfar landafundanna í austri og vestri. Ætli hatturinn sem maðurinn ber á höfði sér hafi haft eitthvað með bragðgæði vínsins að gera?
Bakslag í ræktun
Seinni hluti nítjándu aldar var vínviðarbændum á Madeira erfið. Árið 1851 sýktust plönturnar af sveppasýkingu sem kallast mjöldögg og í framhaldi af því barst Phylloxera lirfan til eyjanna. Undir lok aldarinnar hafði vínviðarrækt nánast lagst af á Madeira og bændur snúið sér að ræktun á sykurreyr.
Rætur Vitis vinifera eru einstaklega viðkvæmar fyrir Phylloxera lirfunni en amerískar tegundir eins og V. labrusca, V. riparia og V. rupestris ekki og var því gripið til þess ráðs að græða V. vinifera yrki á rætur vínviðartegunda frá Norður-Ameríku og þannig tókst að koma í veg fyrir algert hrun vínframleiðslu í Evrópu í lok nítjándu aldar. Framleiðsla á madeira fór hægt af stað í upphafi tuttugustu aldarinnar en uppreisnin í Rússlandi 1917 og vínbannsárin í Bandaríkjunum 1920 til 1933 settu strik í reikninginn og lokuðu fyrir útflutning til landanna.
Betri skipakostur gerði það að verkum að það dró úr siglingum til Madeira og smám saman dró úr úrvali madeiravína á markaði, gæðin minnkuðu og vínið oft einungis hæft til notkunar við matreiðslu.
Uppreisn æru
Undir lok síðustu aldar var lagt í mikið endurreisnarstarf til að bjarga því sem bjargað varð af orðspori madeiravína. Vínviðaryrki frá Norður-Ameríku voru rifin upp og gömlu evrópsku yrkjunum Malvasia, Bual, Verdelho og Sercial plantað aftur.
Yrkið Negra Mole, sem í dag kallast Tinta Negra Mole eða Tinta Negra, er enn mikið í ræktun en þar sem um blendings afbrigði er að ræða má ekki lengur nota það til að búa til Madeira samkvæmt lögum frá 1979. Á Madeira þekkjast einnig í ræktun evrópsku yrkin Arnsburger, Sauvignon Cabernet og nýja heims blendingarnir Cunningham og Jacquet en þau ber má ekki nota í madeiravín.
Madeira á Íslandi
Samkvæmt heimasíðu Vinbúðarinnar eru þrjá gerðir af madeira á boðstólum. Madere Cruz, sem er sagt vera brúnt með þétta fyllingu, sætt og með ferska sýru og bera keim af sveskju, rúsínum, valhnetu og mólasis. Henriques & Henriques Madeira Medium Rich er sagt ljóst og hálfsætt og bragðast af valhnetu, púðursykri og sveskjum. Þriðja vínið, Blandy's Madeira Reserva, er sagt rafbrúnt, með þétta fyllingu, sætt og með ferska sýru og bragðast af fíkju, brenndum sykri, hnetum, tunnu og ónefndum kryddum.
Í heilbrigðistíðindum 1872 er grein sem líklega er eftir dr. Jón Hjaltalín sem ber fyrirsögnina Ýmsir drykkir. Eins og fyrirsögnin gefur í skyn er í greininni fjallað um ýmsa áfenga drykki og þar á meðal madeira.
„Það vildi einu sinni svo til fyrir mjer, að jeg sat til borðs með lávarði einum enskum, sem þá var sendiboði Victoríu drottningar, og hafði vín frá hennar eigin vínkjallara. Meðal annarra vína var þar og Madeiravín, sem lávarðurinn sagði mjer að jeg gæti verið sannfærður um að væri frá Madeira, enda var það að lykt og bragði öldungis ólíkt öllum þeim Madeiravínum, er jeg nokkurn tíma áður hafði sjeð og bragðað. Hefur þú nokkurn tíma drukkið Madeiravín á við þetta? sagði lávarðurinn. Jeg kvað nei við. Það er með náttúrlegum hætti, sagði hann, því allt það Madeiravín, sem fæst á eyju þessari, hrökkur eigi til handa hinum helztu konungaborðum í norðurálfunni.“
Í dag eru madeiravín líklegast þekktust sem vín til matargerðar hér á landi.
