Cannabis sp. – misskilin nytjaplanta

Af öllum þeim um það bil 400 þúsund plöntum sem greindar hafa verið í heiminum er engin jafn umdeild og á sama tíma jafn nytsamleg og Cannabis sativa.

Plantan telst til tveggja heima. Nytjaplanta með marga möguleika til lækninga og iðnaðar og planta sem getur leyst úr læðingi hlátur og hughrif, vanlíðan og þunglyndi. 

Samkvæmt flokkun grasa­fræðinnar er Cannabis sativa ein tegund sem skiptist í tvær undirtegundir, C. sativa og C. indica, eftir að plantan þróaðist við ræktun í mismunandi áttir frá upprunalegum heimkynnum sínum í Mið-Asíu og við Himalayafjöll.

Undirtegundin C. sativa þróaðist í norður frá fjöllunum til textílgerðar en C. indica í suður sem vímugjafi. Um tíma var einnig talað um þriðju undirtegundina sem nefndist C. ruderalis en því er nú hætt.

Til aðgreiningar eru plönturnar kallaðar hampur og kannabis

Undirtegundin C. sativa, hampur, hefur um aldaraðir gegnt veigamiklu hlutverki vegna þess hversu trefjaríkir stofnar plöntunnar eru. Trefjarnar hafa í aldaraðir verið nýttar til að spinna klæði og þær voru notaðar til að búa til segl og kaðla sem voru undirstaða landafundanna miklu. Í seinni tíð hafa yrki af C. sativa verið kynbætt þannig að þau veiti vímu.

Kannabis er unnið úr þurrkuðum laufum, blómum og fræjum C. indica. Talið er að hermenn Napóleons hafi flutt þann sið að reykja plöntuna með sér til Evrópu eftir stríð þeirra í Egyptalandi þar sem slíkar reykingar voru vel þekktar. Efnið sem veldur áhrifunum sem sóst er eftir við neyslu heitir delta-9-tetrahydrocannabinol, skammstafað THC, og var fyrst einangrað árið 1964.

Ræktunarafbrigði, yrki og staðbrigði af báðum undirtegundum skipta hundruðum ef ekki þúsundum og því hugsanlega kominn tími til að greina þriðju undirtegundina sem mæti kalla C. cultura. Sem dæmi um heiti á yrkju má nefna BC Bud, G-13, Northern Lights, Purple Kush, Haze, Acapulco Gold og skúnkur.

200 milljónir neytenda

Fyrir skömmu var sagt frá því í fjölmiðlum að Íslendingar neyttu þjóða mest af kannabis miðað við höfðatölu. Samkvæmt tölum fíkniefna- og afbrotamálaskrifstofu Sameinuðu þjóðanna (UNODC) eiga 18,3% Íslendinga á aldrinum 18 til 68 ára að hafa neytt kannabis árið 2012 sem er vel meira en gert er á Jamaíka. Eitthvað munu starfsmenn UNODC þó hafa reiknað skakkt og féll landið niður um 29 sæti þegar tölurnar voru endurskoðaðar.

Talið er að rúmlega 200 milljón manns á jörðinni neyti kannabis ólöglega, í afþreyingar- eða lækningaskyni, á hverjum degi. Áætluð ólögleg heimsvelta með kannabis er um 142 milljarðar bandaríkjadala á ári sem jafngildir rúmum 18.000 milljörðum í íslenskum krónum. Til samanburðar var verg landsframleiðsla Íslands árið 2014 rétt undir 2000 milljörðum króna.

Engar tölur eru til um heildarframleiðslu á kannabis í heiminum en í skýrslu Sameinuðu þjóðanna 2010, World Drug Report, er hún áætluð frá 13.300 til 66.100 milljón tonn og að land undir ræktun plöntunnar sé á bilinu 200 til 642 þúsund hektarar. Breiddin í tölunum sýnir hversu lítið er vitað um framleiðslu kannabis í heiminum.

Ræktun á iðnaðarhampi er leyfð í um 30 löndum og hefur samanlögð framleiðsla þeirra á honum legið í kringum 175 milljón tonn á ári. Árið 2010 framleiddu Kínverjar mest og Suður-Kórea næstmest. Í kjölfarið komu svo Holland, Síle og Austurríki.

Árið 2012 var mest ræktað af kannabis í Afganistan og nam ársframleiðslan um 3.000 tonnum á ári. Næst á eftir koma Mexíkó, Paragvæ og Bandaríkin en nánast ómögulegt er að segja til um hversu mikið er ræktað í hverju landi fyrir sig.

Kannabis gefur mest

Séu bornar saman tölur um ræktun og hagnað af plöntuafurðum kemur í ljós að langmest er ræktað af hveiti, maís, hrísgrjónum og sojabaunum í heiminum. Plantan sem aftur á móti gefur mest af sér í krónum og aurum er kannabis.

Reyndar er það svo að ef bornar eru saman tölur um verðmæti nokkurra plöntuafurða á ferkílómetra eru þrjá plöntur sem bera af og allar eru þær ólöglegar. Þetta eru kannabis, kókaín og ópíum, fjórða verðmesta plöntuafurðin eru tómatar. Árlegur afrakstur af ræktun kannabis á ferkílómetra er talinn vera um 47,6 milljónir bandaríkjadala.

Fyrst bannað í Bretlandi

Reglur til að takmarka neyslu á kannabis voru fyrst settar í Rio de Janeiro í Brasilíu árið 1829 en kannabis var bannað í Bretlandi 1928 og árið 1937 í Bandaríkjunum. Lögin í Bandaríkjunum gerðu ráð fyrir að sérstakt leyfi þyrfti til að rækta og nota kannabis og hamp en þar sem leyfið var aldrei veitt var í raun um bann að ræða.

Viðhorf stjórnvalda í Banda­ríkjunum breyttust í seinni heimsstyrjöldinni og var almenningur þá hvattur til að rækta iðnaðarhamp undir slagorðinu „Hemp For Victory“. Fatnaður bandarískra hermanna í því stríði var að mestu ofinn úr hampi. Ræktunin var stöðvuð aftur árið 1957.

Neysla á kannabis í afþreyingar­skyni hefur um árabil verið leyfð í Hollandi og Úrúgvæ og í dag er ræktun og neysla á kannabis leyfð í nokkrum ríkjum Bandaríkjanna.

Árið 1974 var á Alþingi ákveðið að taka upp hér á landi sömu lög um vímuefni og giltu í nágrannalöndunum á þeim tíma. Samkvæmt 3. grein laga númer 65/1974 um kannabisefni telst það ávana- eða fíkniefni sem ólöglegt er að stunda inn- og útflutning á, sölu, kaup, skipti, afhendingu, móttöku, framleiðslu, tilbúning og vörslu. Neysla er  þar með ólögleg. Öll brot á þessum lögum geta leitt til handtöku, hárra sekta og fangelsisvistar.

Grasafræði, ræktun og útbreiðsla

Einær, einkynja planta með öflugri trefjarót og stinnum og trefjaríkum stöngli sem getur náð sex metra hæð. Blöðin stakstæð, handskipt og grófsagtennt. Fjöldi smálaufa á hverju blaði eykst eftir því sem plantan eldist, eitt í fyrstu en geta orðið þrettán, sjö til níu blöð algengust. Smáblöðum á laufum fækkar að jafnaði í eitt næst blómunum. Blómin lítil, grænleit og mörg saman í hnapp á toppi plöntunnar eða blaðöxlum.

Einstaka planta ber bæði karl- og kvenblóm. Vindfrjóvgandi í náttúrunni. Fræin olíurík, þrír til fjórir millimetrar að lengd eða svipuð að stærð og brennisteinn á eldspýtu.

Plantan er hraðvaxa og kýs sandblandaðan, næringarríkan og hæfilega rakan jarðveg. Kjörsýrustig er pH 6,5 til 7. Fræin geta spírað við 3° á Celsíus og eftir að plantan er komin á legg þolir hún allt að fimm gráðu frost. Yfirleitt er plantan ræktuð af fræi en auðvelt er að fjölga henni með græðlingum.

Í dag vex Cannabis sp. nánast á hvaða byggða bóli annaðhvort sem nýbúi í náttúrunni eða undir umsjón áhugasamra ræktenda. Best líður plöntunni í hlýju og röku loftslagi en hún þrífst einnig ágætlega á stöðum þar sem aldrei sér til sólar – undir raflýsingu.

Saga hampræktunar

Samkvæmt kínverskri goðsögn færðu guðirnir mannkyninu eina plöntu að gjöf sem átti að uppfylla alla þarfir þess. Plantan er formóðir allra kannabis- og hampplantna í heiminum.

Fornminjar benda til að nytjar á Cannabis sp. nái að minnsta kosti tólf þúsund ár aftur í tímann og að fræ plöntunnar hafi verið nýtt til matar. Seinni tíma minjar benda til að fræin hafi verið notuð og við trúarlegar athafnir.

Talið er að Kínverjar hafi manna fyrstir ofið léreft úr hampi fyrir um 4.500 árum og um síðustu aldamót voru þeir stærstu framleiðendur á hampþræði í heiminum. Í kjölfar þeirra komu svo lönd eins og Úkraína, Rúmenía, Ungverjaland, Spánn, Síle og Frakkland.

Kannabis er fyrst getið í Veda­bókum hindúa frá því um 2000 fyrir Krist þar sem plantan er kölluð fæða guðanna.

Elsta skráða vestræna heimild um notkun á kannabis er að finna í riti gríska sagnfræðingsins Heródotusar. Þar segir hann frá sið Skythia, þjóð sem bjó í Mið-Asíu, sem fólst í því að hafa með sér fræ kannabisplöntunnar í gufubað og kasta þeim á glóandi steina. Því næst önduðu þeir að sér reyknum og öskruðu af hlátri og gleði.

Á 17. og 18. öld réðu Rússar stórum hluta verslunar með hamp í heiminum og framleiddu þjóða mest af seglum og köðlum. Kaðlar úr hampi voru algengir í hengingarsnúrur við aftökur og eru það líklega enn í dag.

Spánverjar fluttu hampfræ með sér vestur yfir haf og hófu ræktun á honum í Síle 1545 en fyrsta hampinum var sáð í Norður-Ameríku 1607. Nánar tiltekið í Virginíu þar sem höfuðborg ríkisins Richmond byggðist upp í kringum þá ræktun.

Í frelsisstríði Bandaríkjanna undan Bretum bönnuðu hinir síðarnefndu innflutning á hampi til nýlendunnar og var hampræktun í Bandaríkjunum því mikil allt frá stofnun þeirra. Bæði George Washington og Thomas Jefferson, fyrsti og þriðji forseti Bandaríkjanna, ræktuðu hamp til iðnaðar. Því hefur verið haldið fram að sjálfstæðisyfirlýsing Bandaríkjanna sé skrifuð á pappír sem unninn er úr hampi. Það mun aðeins vera að hluta til rétt því pappírinn er gerður úr blöndu að þráðum úr líni, hampi og bómull.

Hampur var lengi nothæfur sem gjaldmiðill í Bandaríkjunum og á tíma hægt að borga skatta með honum. Árið 1916 voru bændur í Bandaríkjunum skyldaðir til að rækta ákveðið magn af hampi árlega.

Nytjar

Maríjúana eða kannabis er unnið úr laufblöðum plöntunnar, aðalleg C. indica, en hass og hassolía úr blómunum. Plantan hefur lengi verið álitin lækningajurt og efni úr henni notuð til að lina þjáningar við langvarandi veikindi.

Deilur um hvort leyfa eigi notkun plöntunnar í lækningaskyni hafa staðið lengi. Í seinni tíð hafa stór lyfja- og líftæknifyrirtæki lýst áhuga á að rannsaka plöntuna enn frekar en þegar hefur verið gert og kanna betur möguleika hennar til lækninga.

Hugmyndir um neyslu á kannabis skiptast nánast í svart og hvítt þar sem annar hópurinn telur neysluna skaðlausa og jafnvel mannbætandi. Hinn hópurinn segir neysluna stórhættulega og getað valdið alvarlegum sjúkdómum eins og þunglyndi og geðklofa.

Neysla á kannabis er trúarlegs eðlis hjá rastaförum sem rekja uppruna sinn til Eþíópíu en búddistar líta almennt svo á að víman sem fylgir neyslu kannabis hafi slæm áhrif á hugleiðslu og tefji fyrir hreinsun hugans.

Nytjar á hampi, C. sativa, eru ótrúlega margar og ólíkar og hátt í 25 þúsund mismunandi vöruflokkar framleiddir úr honum. Úr trefjum hamps er búinn til pappír og vefnaðarvara. Fyrstu Levi‘s gallabuxurnar voru saumaðar úr striga sem var ofinn úr hampi og markaðssettar fyrir gullgrafara vegna þess hversu endingargóðar þær voru. Í dag er fatnaður sem í er hampþráður yfirleitt blanda af hampi, bómull eða silki til að mýkja áferðina. Hampþræðir eru notaðir sem íblöndunarefni við trefjaplast og að finna í gólfteppum, áklæði húsgagna og sem byggingarefni og einangrun í húsum, hjólhýsum og bifreiðum.

Bílaframleiðendur eins og Audi, BMW, Ford, GM, Chrysler, Honda, Iveco, Lotus, Mercedes, Mitsubishi, Porsche, Volkswagen og Volvo eru í síauknum mæli farnir að nota hamp við framleiðslu á innra og ytra borði bifreiða.

Plöntuhlutar hamps eru einnig notaðir sem dýrafóður og sem þekja til að halda niðri illgresi í gróðurhúsum. Tilraunir með að framleiða lífdísil úr hampi lofa góðu.

Fræolían til margra hluta nytsamleg

Úr fræinu er unnin olía sem er notuð í lækningaskyni og sem íblöndunarefni í málningu, snyrtivörur og í iðnaði. Olían er notuð til matargerðar, sem íblandað fæðubótarefni í matvælum og í hampmjólk. Þurrkuð og mulin fræ þykja ágæt til baksturs. Auk þess sem fræin eru gefin sem dýra- og fuglafóður. 

Hampur á Íslandi

Fyrstu skráðu heimildir um ræktun á hampi á Íslandi er að finna í bréfi sem Vísi Gísli sendi syni sínum árið 1670 þar sem hann segir frá tilraunum sínum með að rækta innfluttar plöntur. Á listanum er meðal annars að finna bygg, kúmen, spínat og hamp.

Hampur er nefndur sem hugsanleg ræktunarplanta í Íslenskri urtagarðsbók sem Ólafur Olavius þýddi úr dönsku og gaf út árið 1770.

Í Garðagróðri eftir Ingólf Davíðsson og Ingimar Óskarsson, sem kom fyrst út árið 1950, segir meðal annars um hamp: „Úr stöngultrefjunum er unninn hampur, sem er hafður í kaðla, snæri, striga o.s.frv. Jurtin er ræktuð til skrauts, vegna þess hve blaðfalleg hún er. Þarf skjól. Gott er að binda hana við prik til stuðnings. Þrífst vel. Fjölgað með sáningu.“

Elsta örugga heimild sem greinarhöfundur hefur aflað sér um að kannabisafurð hafi verið flutt til landsins til skemmtibrúks er frá 1956. Það ár kom til lands djasspíanisti, ættaður frá Ghana, með alla vasa fulla af hassi. Hann reyndi að kynna efnið fyrir íslenskum djassistum, en þeim fannst það líkjast þurrum skít og kusu að halda sig við búsið.

Neysla á kannabis hófst fyrir alvöru á Norðurlöndunum á miðjum sjötta áratug síðustu aldar og hefur siðurinn að öllum líkindum borist hingað til lands frá Danmörku á þeim tíma.

Fyrir tæpum áratug var gerð tilraun með ræktun á iðnaðarhampi í Eyjafirði og gekk ræktunin vel en áform um áframhaldandi ræktun gengu ekki eftir.

Erfitt er að gera sér grein fyrir því magni af kannabis sem ræktað er á Íslandi. Í skýrslu Ríkislögreglustjóra um þróun afbrota árið 2010 kemur fram að lagt hafi verið hald á 100 til 200 kannabisplöntur á viku árið 2009 en 900 plöntur allt árið 2008. Ein skýringin á þessari aukningu kann að vera að ræktun innanlands hafi aukist vegna gjaldeyrishafta í kjölfar efnahagshrunsins 2008. Hver svo sem ástæðan er þá er eftirspurnin greinilega mikil enda hagnaðarvonin mikil.

Sé miðað við að rækta megi tvær kannabisplöntur á fermetra undir lýsingu og hvor planta gefi af sér 200 grömm af þurrefni á fjögurra mánaða fresti, sem er varlega áætlað, eða 400 grömm samanlagt, má fá um 1.200 grömm af þurrefni á ári. Sé áætlað söluverð á hverju grammi 3.500 krónur og það margfaldað með 1.200 er afraksturinn af hverjum fermetra 4,2 milljónir króna á ári fyrir utan kostnað.

Vandræði með skiptimynt

Að sögn þeirra sem til þekkja hafa komið upp nokkur vandræði og skiptimynt iðulega vandamál við verslun á kannabisvarningi eftir að hraðbankarnir drógu úr afgreiðslu á 500 króna seðlum og verðið á gramminu hækkaði úr 3.000 í 3.500 krónur.