Fyrst fordæmdir – svo friðaðir

Fyrir nokkrum áratugum var litið á seli sem plágu á Íslandsmiðum. Lagt var fé til höfuðs þessarar skepnu svo sporna mætti við fjölgun hennar og draga úr þeim mikla kostnaði sem skapaðist við að hreinsa hringorm (selorm) úr fiskholdi í fiskvinnslu. Nú er öldin önnur því Hafrannsóknastofnun hefur lagt til að veiðar á landsel verði bannaðar. 

Segja má að selavandinn sem menn höfðu svo miklar áhyggjur af á seinni hluta liðinnar aldar hafi á einhvern undraverðan hátt leyst af sjálfu sér. Þrátt fyrir að veiðar hafi stórlega dregist saman á síðustu árum, alla vega á pappírunum, hafa stofnar landsels og útsels við Ísland farið hratt minnkandi, reyndar svo mjög að nú er farið að hafa áhyggjur af ástandi þeirra.

Í nýjustu skýrslu Hafrannsóknastofnunar er farið fram á að stjórnvöld leiti leiða til að koma í veg fyrir beinar veiðar á landsel og lágmarka meðafla landsela við fiskveiðar. Hafrannsóknastofnun leggur einnig til að veiðistjórnunarkerfi verði innleitt fyrir selveiðar við Ísland og að skráningar á öllum selveiðum verði lögbundin.

Landsel fækkar hratt

Landselsstofninn var metinn um 33 þúsund dýr árið 1980 en minnkaði hratt fram til 1989 og var þá kominn niður í 15 þúsund dýr. Síðasta talning landsels fór fram 2016 og var stofninn metinn um 7.700 dýr. Samkvæmt matinu er stofninn nú 77% minni en árið 1980 og 36% undir þeim markmiðum sem  stjórnvöld setja um lágmarksfjölda sem eru 12 þúsund dýr.

Hafrannsóknastofnun segir að verulega hafi dregið úr hefðbundinni nýtingu selabænda á stofninum sem falist hafi í vorkópaveiðum í net. En hver er þá skýringin á þessari miklu minnkun stofnsins? Hafró svarar því til að stærsti hluti selveiða sé á ósasvæðum laxveiðiáa til að draga úr meintum áhrifum sela á stofna laxfiska. Þar við bætist óbeinar veiðar, þ.e. meðafli við fiskveiðar, óskráðar veiðar og óhagstæðar umhverfisbreytingar.

Að sögn Hafró eru takmörkuð gögn til um óbeinar veiðar (þ.e. meðafla á öðrum veiðum), en mat sem unnið hafi verið úr gögnum sem safnað hafi verið af veiðieftirlitsmönnum og úr stofnmælingu með þorskanetum bendi til að 1.066 landselir hafi veiðst í grásleppunet árið 2015 og 160 árið 2014. Einnig að 46 landselir hafi veiðst í þorskanet á árið 2015 en engir árið 2014. Samkvæmt matinu veiddust 86 landselir í botnvörpu árið 2015.

Útselsstofninn í betra ástandi

Landselurinn er algengasta selategund við Ísland og er gjarnan að finna nálægt landi eins og nafnið bendir til. Hin selategundin sem kæpir hér við land er útselur sem er stærri og heldur sig jafnan fjær landi. Vísindamenn segja útselsstofninn í betra ástandi en landselsstofninn og meta hann rétt yfir stjórnunarmarkmiðum sem eru 4.100 dýr.

Útsel hefur samt sem áður fækkað mikið á undanförnum áratugum eða úr 9-12 þúsund dýrum á árabilinu 1982-1992 í nálægt 6.000 dýr á árunum 1995-2008 og niður í 4.200 dýr árið 2012. Þar sem afföll vegna óbeinna veiða eru talin hafa minnkað undanfarin ár og dregið hafi úr skráðri veiði, er nærtækustu skýringuna á fækkun útsels að finna í óskráðum veiðum eða óhagstæðum breytingum á umhverfisþáttum. Aðeins voru skráðir 260 veiddir útselir að meðaltali á ári á tímabilinu 2013-2015, segir í skýrslu Hafró.

Miklar sveiflur í veiðum

Í ritinu Nytjastofnar á Íslandsmiðum eftir Hreiðar Þór Valtýsson (2017) er rifjað upp að í byrjun 20. aldarinnar hafi heildarselveiði Íslendinga verið um 6.500 dýr. Þá var veiðin drifin áfram af útflutningi á verðmætum kópaskinnum. Þegar markaðsverð skinnanna lækkaði dró úr veiðinni fram á miðja tuttugustu öldina. Skinnaverð hækkaði aftur eftir 1960 og selveiði jókst á ný og ársveiðin fór aftur yfir 6.000 dýr.

Gekk svo þar til um 1980 þegar mikill áróður umhverfisverndarsamtaka gegn kópaveiðum fór að bera árangur, skinnaverð féll þá aftur og veiðar hrundu.

Þegar hér var komið sögu fóru menn hins vegar að hafa áhyggjur af því að sel mundi fjölga fram úr hófi þar sem veiðar voru svo litlar. Talið var að þetta myndi hafa í för með sér aukið afrán sela á fiskistofnum og því hafa neikvæð áhrif á ýmsa nytjastofna. Þar sem selir eru millihýslar fyrir hringorma sem líka sýkja fiska var talið að hringormasýking í þorski mundi aukast með fjölgun sela með tilheyrandi kostnaðarauka við fiskvinnslu.

Fiskát sela og tjón af hringormi

En hvert var umfang þess skaða sem selir voru taldir valda? Í grein sem Erlingur Hauksson, þá líffræðingur á Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins, ritaði í sjómanna­blaðið Ægi á þessum tíma áætlaði hann að landselur æti rúmlega 20 þúsund tonn af nytjafiskum á ári og útselurinn um 16 þúsund tonn. Miðað við heildaraflatölur ársins 1987 hefðu selir étið samtals um 16% af ufsaaflanum, 3% af þorskaflanum, 30% af steinbítsaflanum og meira af hrognkelsum og lúðu en veidd voru það ár. Erlingur benti á að þetta væri allt smáfiskur og því reiknaðist honum svo til að auka mætti ufsaaflann um 130 þúsund tonn og þorskaflann um 127 þúsund tonn ef fiskáti sela væri kippt út úr kerfinu. Ef sel myndi fækka um helming mætti helminga þessar tölur. Auðvitað var enginn að krefast þess að selunum yrði útrýmt með öllu en þetta gefur hugmynd um fæðunám selsins á þessum tíma. 

Einnig var gerð tilraun til þess að meta kostnaðinn af hring­ormavandanum. Í fyrir­spurnartíma á Alþingi árið 1984 sagði Halldór Ásgrímsson sjávarútvegsráðherra að beinn vinnulaunakostnaður sem hlytist af því að tína hringorm úr fiski í fiskvinnsluhúsum á ári hverju mætti áætla allt að 200 milljónir króna. Það jafngildir 2,2 milljörðum króna á núverandi verðlagi.

Verðlaun fyrir hvern veiddan sel

Stjórnvöld töldu að eitthvað þyrfti til bragðs að taka og varð niðurstaðan sú að sett var á laggirnar svonefnd hringormanefnd að beiðni sölusamtaka fiskiðnaðarins, sem greiddu allan kostnað af störfum hennar. Nefndin hóf greiðslu veiðiverðlauna fyrir veidda seli vorið 1982 og við það stórjukust veiðar á ný og fóru upp í fyrra hámark eða á milli 6 og 7 þúsund veidd dýr um tíma. 

Hreiðar Þór Valtýsson bendir á í áðurnefndu riti sínu að þessar veiðar hafi þó í eðli sínu verið öðruvísi en fyrri veiðar því veiðiálaginu var nú beint að fullorðnum sel, einkum útsel í stað landselselkópa áður. Kjötið fór í loðdýrafóður framan af en þegar loðdýraræktin skrapp saman fjaraði undan veiðunum. Veiðar þessar fóru fyrir brjóstið á mörgum, ekki síst í þeim tilvikum þegar skrokkarnir voru ekki nýttir og lágu rotnandi á víðavangi. Því var hætt að greiða fyrir veidda seli og við það dró mjög úr selveiðum. Aldrei hefur verið veitt jafn lítið af selum og nú samkvæmt opinberum veiðitölum sem þó verða að teljast mjög óáreiðanlegar. Síðustu árin hefur skráður afli verið aðeins nokkur hundruð dýr.

Enginn talar lengur um selaplágu og þótt hringormur sé ennþá vandamál í fiskvinnslu er reynt að lágmarka skaðann með því að forðast þau fiskimið nálægt landi þar sem meiri ormur er í fiski en á dýpri slóð.