Keldnalandið og Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði

Á Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði að Keldum hefur verið unnið að rannsóknum á dýrasjúkdómum frá því um miðja síðustu öld. Tilraunastöðin hefur því lengi gegnt mikilvægu hlutverki í þjónustu við landbúnað og fiskeldi hérlendis. Sérfræðingar hennar hafa staðið í stafni við rannsóknir á smitsjúkdóma­far­öldrum í búfé, oft af völdum áður óþekktra smitefna. Auk þessa hafa á Keldum verið stundaðar öfl­ugar grunn­rannsóknir á sviði dýra­heilbrigðis.

Tilraunastöðin hefur skapað sér nafn erlendis, sérstaklega fyrir rannsóknir á mæðiveirunni. Mæðiveiran var einangruð á Keldum á sjötta áratug síðustu aldar, sú fyrsta í flokki lentiveira. Rannsóknir Keldnafólks á mæðiveirunni lögðu stóran hluta af þeim grunni sem byggt var á þegar lentiveira í mönnum þ.e. eyðniveiran (HIV), greindist tveimur áratugum síðar. Blikur eru nú á lofti um framtíð Tilraunastöðvarinnar á Keldum og þess kröftuga rannsóknastarfs sem þar fer fram því áætlanir eru um að land stofnunarinnar renni inn í félagið Betri samgöngur ohf. sem hluti af framlagi ríkisins við lagningu Borgarlínu.

Í samþykktum fyrir hlutafélagið Betri samgöngur ohf., kemur m.a. fram að félagið skal með sérstökum samningi við fjármála- og efnahagsráðuneytið taka við landi í eigu ríkisins við Keldur í Reykjavík. Allur ábati af þróun og sölu landsins skal renna óskertur til verkefnisins um uppbyggingu samgangna á höfuðborgarsvæðinu. Í þessu sambandi hefur lítið verið rætt eða ritað um þá stofnun og starfsemi sem er á Keldnalandinu og hefur verið þar um langt árabil.

Keldnalandið og Tilraunastöðin

Tilraunastöð H.Í. í meinafræði hefur verið staðsett á Keldum frá árinu 1948. Þá hafði ríkið nokkru áður keypt Keldur og eyðibýlið Keldnaholt og lagt undir Tilraunastöðina. Styrkur frá Rockefellersjóðnum í Banda­ríkjunum 1945 var notaður til upp­byggingar á staðnum. Á næstu áratugum þar á eftir var mikil uppbygging í rannsóknum og aðstöðu á Keldum. Fjármagn var fyrir utan fé af fjárlögum, sjálfs­afla­fé sem m.a. var aflað með á sölu ormalyfja og bóluefna til notkunar í búfé sem stöðin hafði á þeim tíma einkasöluleyfi á. Árið 1951 keypti Tilraunastöðin 16 hektara úr landi Grafarholts fyrir sjálfsaflafé. Á níunda áratugi síðustu aldar fór hluti af landi sem þá tilheyrði Tilraunastöðinni undir byggðina í Grafarvogi samkvæmt samingi ríks og borgar frá árinu 1983. Þann 26. maí 1983 (í kjölfar samninga við Reykavíkurborg) fól þáverandi menntamálaráðherra Tilraunastöðinni umsjón og forræði allra landsvæða í eigu ríkisins á Keldum, utan lands umhverfis rannsóknarstofnanir atvinnu­veganna á Keldnaholti. Tilraunastöðin er starfrækt sam­kvæmt sérlögum nr. 67/1990 og lögum nr. 50/1986 um Rannsókna­deild fisksjúkdóma.

Hryssan Brynja og folaldið Lilja frá Keldum vorið 2021. Mynd / Charlotta Oddsdóttir

Dýrasjúkdómastofnun: rannsóknir, vöktun og þjónusta

Tilraunastöð H.Í. í meinafræði er eina dýrasjúkdómastofnun landsins og hefur starfað sem slík í rúm 70 ár. Þar hefur því byggst upp áratuga sérþekking í dýrasjúkdómum og dýraheilbrigði. Stofnunin sér um rannsóknir, ráðgjöf og þjónustu í þágu heilbrigðiseftirlits, sjúkdómagreininga og sjúkdóma­varna fyrir búfé, eldisfisk og önnur dýr. Undan þessum skyldum verður ekki komist ef stunda á arðvænlegan ábyrgan landbúnað og fiskeldi. Aukning og efling matvælaframleiðslu og útflutnings matvæla, meiri kröfur um eftirlit og gæðastjórnun kallar á stöðuga þróun í rannsóknum og aðferðafræði. Sem dæmi má nefna:

• gríðarlega framleiðsluaukningu í fiskeldi en umfang þjónustu við það hefur nær tífaldast síðastliðna tvo áratugi. Hluti af þessu eru veiru- og bakteríuskimanir vegna mikils hrognaútflutnings til ýmissa landa;
• aukningu í sýklalyfjaónæmi hjá bakteríum og sníkjudýrum sem kallar á aukið eftirlit, rannsóknir og prófanir;
• sýkla sem smitast úr dýrum í fólk en margir af varasömustu smitsjúkdómum í mönnum, svokallaðar súnur (zoonosis), eru sýklar sem smitast úr dýrum í fólk. Nærtækast er að nefna kórónaveiruna sem veldur covid og er upprunnin í leðurblökum en auk hennar má nefna fuglaflensu, svínaflensu, ebola-, SARS-, hendra- og nipaveirur;
• faraldra af landlægum sjúkdómum sem blossað geta upp líkt og riðuveikin síðasta haust, þegar skera varð niður fé á 5 bæjum;
• áður óþekkta sjúkdóma í landinu sem koma upp t.d. svínainflúensa 2009, smitandi hósti í hrossum 2010, smitandi barkabólga í kúm 2012, fjöltaugakvilli í hrossum 2019 og veirusýkingar í eldisfiski sem hafa verið greindar á síðustu 10 árum.

Með vaxandi innflutningi, hnatt­væðingu og hlýnandi loftlagi má gera ráð fyrir að aukning verði í nýjum smitsjúkdómum sem hingað berast og sumir þeirra gætu valdið verulegum fjárhagslegum skakkaföllum og jafnvel sjúkdómum í fólki ef ekki er brugðist rétt við. Í landinu verður á öllum tímum að vera viðbúnaður, viðbragðsflýtir og verkferlar til að bregðast við dýra­smitsjúkdómum. Það þarf að vera uppsett aðferðafræði sem er í stöðugri notkun og fólk til staðar sem kann að beita henni.

Á Keldum hefur ætíð verið unnið þverfaglega. Starfsmenn rannsóknadeildar dýrasjúkdóma, Guðmundur Gíslason læknir og Halldór Vigfússon rannsóknamaður við heyskap 1963 á Keldum. Mynd / Óþekktur höfundur

Húsakostur og landrými

Á Tilraunastöðinni hefur verið byggður upp sérhæfður húsakostur um 5.000 m2.

Þar eru þrjú rannsóknahús þar sem mest af starfseminni fer fram, öryggisrannsóknahús (biosafety level 3+) sem er það fullkomnasta á landinu, tekið í notkun 2009 í kjölfar fuglaflensufaraldurs, krufningshús þar sem framkvæmdar eru krufningar og sýnataka. Einnig er hesthús fyrir um 50 hross, fjárhús með innréttaðri aðstöðu til þjálfunar og kennslu lækna á Landspítala í skurð- og bráðalækningum, hús fyrir tilraunir með fisk í kerjum og gömul dýrahús. Á Keldum stendur gamli Keldnabærinn byggður 1916, steinhlaðinn sem og hlaða við bæinn. Þessi hús eru friðuð vegna aldurs. Ytraborð og fastar innréttingar á bókasafni og hringstigi í elsta rannsóknahúsinu var friðlýst árið 1999.

Landið á Keldum er um 85 ha, þar af eru 17 ha ræktuð tún. Hey­skapur var aflagður fyrir fáum árum síðan, en túnin hafa verið nýtt áfram til hrossa- og sauðfjár­beitar. Annað beitiland, um 15-20 ha í landi Keldna er nýtt til hrossabeitar en síðustu áratugina hafa verið um 40-60 hross haldin á Keldum, tekið er úr þeim blóð fyrir bakteríurannsóknastofur hérlendis, þau notuð í mótefna­sermisframleiðslu og í rannsóknarverkefni t.d. í tengslum við þróun á bóluefni gegn sumarexemi í hrossum.

Hver verður svo framtíðin?

Í nýlegri stefnumótunarvinnu á Tilraunastöðinni þar sem ýmsir valmöguleikar voru skoðaðir hvað varðar staðsetningu og hlutverk var niðurstaðan að Keld­­ur væri ákjósanlegasti kost­ur­inn til framtíðar. Sú staðsetn­ing hentaði best varðandi nauð­synlega framþróun og vöxt starf­seminnar. Auk möguleika á viðbótar­hús­næði og landrými fyrir ný svið s.s. tilraunadýrahald til kennslu og þjálfunar í skurð- og bráða­lækningum.

Tilraunastöðin á Keldum hefur nýtt um helming lands síns undir byggingar og búfjárhald. Ljóst er að með áætlunum um að leggja land Keldna sem hlutafjárframlag ríkisins til félagsins Betri samgöngur ohf. verður þrengt að starf­semi Tilraunastöðvarinnar hvað varðar núverandi dýrahald sem og stækkunar­möguleika til framtíðar. Birtingarmynd þessara áforma kom fram nýlega í umsögn skipulagsfulltrúa Reykjavíkur­borgar vegna umsóknar stofnunar­innar um leyfi til byggingar nýs húss fyrir rannsóknir á fisksjúk­dómum. Byggingarleyfi var veitt en gerð sú athugasemd að í ljósi framtíðaruppbyggingar væri starfsemin víkjandi og fjarlægja þyrfti bygginguna á kostnað umsækjanda þegar borgin krefðist þess.

Tilraunastöðin hefur látið gera áætlun um rými sem stofnunin þarf af landinu á Keldum til að geta áfram uppfyllt skyldur sínar, byggt upp og þróast eðlilega. Sú áætlun gerir ráð fyrir að um 12 ha þurfi að lágmarki en einnig að leigja eða kaupa þurfi land í nágrenni stöðvarinnar fyrir það beitiland sem færi undir byggð.

Einnig má benda á að Keld­ur eru síðasta landið með landbúnaðarásýnd innan borgar­markanna og verðmætt sem slíkt. Fallegur og veðursæll opinn reitur í borgarlandinu kær þeim sem svæðið þekkja. Land sem að hluta mætti nýta sem útivistar og andrými fyrir almenning. Í því sambandi má nefna Kálfamóa sem er fagur 3,5 ha gróðurreitur í holtinu fyrir ofan heimreiðina að Keldum. Þar er að finna á litlu svæði einn mesta tegundafjölbreytileika plantna á Íslandi en þar vaxa vel á sjötta hundrað tegundir. Reiturinn er mjög merkilegt framlag Jóhanns Pálssonar fyrrverandi garðyrkjustjóra Reykjavíkur til uppgræðslu á landi og dæmi um þróun á búsetulandslagi við breytta landnýtingu. Það er því margt fleira sem hægt væri að gera með Keldna­landið bæði til eflingar vísindastarfs á Íslandi sem og betra mannlífs en að leggja það undir þétta byggð og dimm stræti.

Mennta- og menningarmála­ráðherra, Lilja Alfreðsdóttir, hefur tekið undir þessa sýn Keldnamanna í nýlegu blaðaviðtali og segir að sér hugnist ekki hugmyndir um nýtingu alls landsins í þágu Betri samgangna ohf. „enda er starfsemin á Keldum stórmerkileg og mikilvæg. Þar er unnið mikið starf sem ekki fer fram annars staðar á landinu og saga svæðisins er merkileg fyrir margra hluta sakir. Keldur eru hluti af Háskóla Íslands, vísindasamfélaginu, og staðsetningin hentar starfseminni.“ (mbl.is 15.5.:)

Niðurlag:

Íslenskir búfjár- og fiskeldisstofnar eru lausir við stóran hluta þeirra smitefna sem landlæg eru víða erlendis og geta valdið skaða á heilsu dýra og manna.

Góð smitsjúkdómastaða hér­lendis hefur mikla þýðingu fyrir velferð dýra á Íslandi, vernd íslensku landnámskynjanna og mikla fjárhagslega þýðingu fyrir íslenskan landbúnað og fiskeldi.

Almenn­ingur í landinu nýtur þessarar góðu smitsjúkdómastöðu íslensks búfjár og eldisfisks í formi heilnæmra afurða og betri lýðheilsu.
Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði að Keldum hefur í áranna rás verið burðarásinn í rannsóknum á smitsjúkdómum og far­öldrum í búfé og eldisfiski hér­lendis. Sérfræðingar stöðvarinnar og Rannsókna­deildar dýrasjúkdóma meðan hún var starfandi á Keldum (lögð niður 2006) voru og eru þeir sem hvað mesta yfirsýn hafa um smitefni í dýrum hér á landi. Sá mannauður, þekking og reynsla sem fyrir er á Tilraunastöðinni verður ekki svo auðveldlega endur­heimtur verði mikið rót eða truflun á starfseminni með til­heyrandi manna­breytingum. Það væri mjög misráðið af ráðamönnum og ógnun við dýra­heilbrigði í landinu að vega að þessari grónu og mikilvægu stofnun.

Nokkrar staðreyndir um starfsemi Tilraunastöðvarinnar á Keldum

• Sinnir rannsóknum, þjónustu og vöktun á sviði dýrasjúkdóma.
• Tengist læknadeild Háskóla Íslands, hefur sérstaka stjórn og sjálfstæðan fjárhag.
• Rannsakaðir eru sjúkdómar í spendýrum, fuglum, fiskum og skeldýrum. Tilgangur rannsóknanna er að efla skilning á eðli sjúkdóma og skapa nýja þekkingu.
• Þjónustuskyldur eru greiningar og vöktun á dýrasjúkdómum
• Er innlend tilvísunarrannsóknastofa á nokkrum sviðum, unnið er eftir gæðakerfi og faggilding er á völdum prófunaraðferðum samkvæmt alþjóðlegum faggildingarstaðli.
• Helstu fræðasvið eru príonfræði, veirufræði, bakteríufræði, sníkjudýrafræði, meinafræði, ónæmisfræði, sameindalíffræði og tilraunadýrafræði.
• Framleidd eru bóluefni og mótefnablóðvökvar og tekið er blóð úr hestum og kindum til notkunar á rannsóknastofum sjúkrahúsanna.
• Stofnunin er þátttakandi í Lífvísindasetri HÍ og þar eru háskólanemar í rannsóknarverkefnum bæði í grunn- og framhaldsnámi.
• Árið 2020 unnu 50 manns um 43 ársverk á Keldum. Flestir starfsmenn eru háskólamenntaðir, 15 með doktorspróf, 9 með meistarapróf.

Sigurbjörg Þorsteinsdóttir, ónæmisfræðingur, Keldum
Vilhjálmur Svansson, dýralæknir og veirufræðingur, Keldum