Vinsamlegast athugið að þetta efni er eldra en 11 mánaða.
Jólabaðið sæla
Líf og starf 21. desember 2023

Jólabaðið sæla

Höfundur: Sigrún Pétursdóttir

Misjöfnum sögum fer af baðferðum forfeðra okkar, en heiminum þótti víst íslenska þjóðin ein sú óþrifalegasta um árabil.

Einhverjar vísbendingar í rituðu máli gefa þó til kynna að þeir sem bjuggu nálægt heitum laugum væru vel hreinir, en áttu við að stríða óloft í illa samansettum húsakynnum sínum. Daunn af húsdýrum blandaðist við fúaloft og brælu lýsis sem notað var í lampa. Við þetta bættist lykt af mat og matarundirbúningi ýmiss konar auk þess sem vinsælt þótti, er óloftið keyrði úr hófi fram, að kveikja í eini eða næfrakolum til að „bæta“ loftið. Fyrir utan að vanalegast var ekki hægt að opna glugga ef gluggar fyrirfundust þá á heimilinu.

„Saursæll maður er jafnan auðsæll“

Ekki má gleyma þvottavenjum þeim er viðhöfðust, en samkvæmt bókinni Íslenskum þjóðháttum kemur fram að „Ekki var siður að þvo fatnað oftar en hjá var komist. Rúmföt, t.d. rekkjuvoðir, voru þvegin í hæsta lagi einu sinni eða tvisvar á ári. Skyrtur voru þvegnar hálfsmánaðarlega.“

Flær og önnur veggjatítla lifðu kóngalífi innan veggja heimila en var slíkur óskapnaður víða álitinn merki hollustu og heilsubótar, „drægju illa vessa úr líkamanum“. Ekki þótti sóðaskapur og óþrifnaður vera af hinu illa og var málshátturinn „Saursæll maður er jafnan auðsæll“ hafður í hávegum. Á meðan íslenska þjóðin lifði ágætis lífi án þess að þvo sér reglulega á bak við eyrun fór sá vani heldur fyrir brjóstið hjá ferðalöngum er sóttu landið heim, svo og Íslendingum sem ferðast höfðu um heiminn.

Kemur fram í Alþýðubók Halldórs Laxness árið 1929 heilmikið yfirlit yfir óþrifnað þessarar þjóðar sinnar. Meðal annars skrifar hann með þjósti:

„Þótt alkunnugt sé að Íslendíngar eru náttúraðir fyrir óþverraskap, spillir ekki að ámálga þessa heimsfrægð vora einu sinni enn. Verður þá fyrst að minnast á þá ósvinnu sem lýsir sér í leti þeirra að hirða líkama sinn. Það er ekki liðinn nema röskur mannsaldur síðan kaupmaður nokkur fyrir norðan varð nafnkunnur út um sveitir fyrir „að nudda andlitið á sér upp úr vatni á hverjum morgni“.

Fer skáldið mikinn og víkur bæði að tannhirðu og hrækingum með mikilli vanþóknun. Lýsir hann mönnum með grænar og svartar tennur þar sem úr munninum stendur „afskapleg lykt“ – þar sem hrákann stendur úr.

Brotið úr brókum og baðvatnið hitað

Eitt var þó sem var flestum heilagt, sama hvernig stóð á hreinlæti yfirleitt. Það var jólabaðið.

Á meðan flestum þótti mikilvægt að þrífa bæði híbýli og fatnað fyrir hátíðarnar var eitt öllu framar, en það var að komast í bað. Fyrst þurfti þó að standa í ströngu við þvotta á rúmfötum og klæði þar sem margir áttu ekki slíkt til skiptanna og þurftu að húka berrassaðir í bælinu á meðan þvegið var af þeim.

Var þá vonast eftir svokölluðum „fátæktarþerri“ svo þvotturinn þornaði fyrr utandyra, en að því loknu var komið að jólabaðinu sæla. Heilmikið umstang var við er hitað var vatn á hlóðum og snjór gjarnan nýttur til þessa. Heitu vatninu var svo hellt í bala eða aðrar kirnur sem heimilismenn annaðhvort sátu í eða nýttu til alþrifa á sjálfum sér með sæluhroll í hjarta.

Ekki skal afklæðast láninu

Eftir þessa stórhreingerningu voru heimilismenn jafnan skínandi fínir og hreinir og helst var svo að því gætt að allir fengju nýja flík áður en hringt var inn til jólanna, svo ekki lenti fólk í jólakettinum.

Voru flestir ánægðir með hina árlegu hreingerningu þó gætti ótta hjá sumum, enda þjóðtrúin sterk meðal annars er kom að því hvernig best væri að klæða sig úr. Var almennt álitið að ef sokkur og skór var tekinn samtímis af fæti þá klæddi maður sig úr láninu. Að sama skapi var þó hægt að klæða sig í lánið aftur með sömu aðferð afturábak. En það var að mörgu að huga á þessum tímum.

Jólabaðið hins vegar stendur fyrir sínu enn þann dag í dag og m.a. margir sem sækja laugar á aðfangadagsmorgun. Að þeim orðum loknum má hér koma fram að samkvæmt dagskrám sundlauganna eru þær þó nokkrar víðs vegar um land sem hafa opið á aðfangadag, þó ekki lengur en til klukkan 13.00.

Smyrill
Líf og starf 20. nóvember 2024

Smyrill

Smyrill er minnsti og jafnframt algengasti ránfuglinn á Íslandi. Hann er nokkuð ...

Róbóti í stuði
Líf og starf 19. nóvember 2024

Róbóti í stuði

Róbótar Internetsins verða betri og betri í bridds. Þeir eru reyndar oft slakir ...

Förum okkur hægar
Líf og starf 18. nóvember 2024

Förum okkur hægar

Mikið hefur verið fjallað um „fast fashion“ eða hraðtísku í fjölmiðlum sl. ár, þ...

Íslandsmót skákfélaga
Líf og starf 15. nóvember 2024

Íslandsmót skákfélaga

Árlega eru haldin tvö mjög fjölmenn skákmót á Íslandi, Íslandsmót skákfélaga og ...

Íslensku hreindýrin í nýrri ljósmyndabók
Líf og starf 13. nóvember 2024

Íslensku hreindýrin í nýrri ljósmyndabók

Út er komin ljósmyndabókin Á slóðum íslenskra hreindýra í fylgd með Skarphéðni G...

Nautaskankar
Líf og starf 13. nóvember 2024

Nautaskankar

Þverskornir nautaskankar, oft ranglega merktir sem Osso Buco, eru ekki oft í hil...

Stjörnuspá vikunnar
Líf og starf 11. nóvember 2024

Stjörnuspá vikunnar

Vatnsberinn hefur sjaldan verið óþreyjufyllri en þarf að hægja á sér ef vel á að...

Metnaðarfullt umhverfi
Líf og starf 8. nóvember 2024

Metnaðarfullt umhverfi

Lífið á garðyrkjustöðinni Espiflöt í Reykholti er litríkt. Næstu daga geta lesen...