Þróun landbúnaðartækja ótrúlega ör

Landbúnaðarsafn Íslands á Hvanneyri hefur gengið í gegnum breytingar undanfarin misseri. Árið 2014 flutti safnið í varanlegt hús í Halldórsfjósi, sem er gamla kennslufjósið á bænum, teiknað af Guðjóni Samúelssyni. Árið 2017 lét Bjarni Guðmundsson af störfum sem safnstjóri, en hann hafði sinnt uppbyggingu og rannsóknum fyrir safnið í áratugi. Við keflinu tók Ragnhildur Helga Jónsdóttir, aðjúnkt við Landbúnaðarháskóla Íslands (LbhÍ), og hefur hún fengið til liðs við sig Önnu Heiðu Baldursdóttur, doktor í sagnfræði og sérfræðing í rannsóknum.

Ragnhildur og Anna Heiða eru báðar í hlutastarfi við safnið, en saman ná þær einu starfsgildi. Hlutverk Ragnhildar er að taka á móti gestum ásamt því að stjórna daglegum rekstri safnsins. Anna Heiða er doktor í sagnfræði og segir Ragnhildur hana mikinn feng fyrir safnið. „Það bjargar öllu fyrir okkur til að geta haldið status og sótt áfram.“

Grunninn að safninu má rekja til 1940 þegar Bændaskólanum var falið að sýna allt það nýjasta og flottasta í þróun landbúnaðartækja, en fljótlega kom í ljós að það var vonlaust verk. Vegna þessa átti skólinn talsvert magn af munum í geymslu sem síðar lögðu grunninn að safninu í dag.

Búvélasafnið varð til árið 1941, en Anna Heiða segir að lítið hafi verið gert við það fyrr en upp úr 1980 þegar sett var upp lítil sýning í gamla Bútæknihúsinu. Þegar öll bútæknikennslan færðist í nýja Bútæknihúsið árið 1992 var opnuð stór sýning og var safnið þar til ársins 2014 þegar það fluttist í Halldórsfjós. Stofnsamþykkt Landbúnaðarsafns Íslands er frá 2007, en þá fékk safnið núverandi nafn og var hlutverk þess víkkað með það sjónarmið að gera meira en einungis búvélum skil.

Landbúnaðarsafnið er viðurkennt safn samkvæmt kröfum Safnaráðs Íslands, en til að fá þá stöðu mega söfn ekki vera rekin í hagnaðarskyni og ekki í eigu einkaaðila, en nálægt fimmtíu söfn á landinu hafa sömu stöðu. Landbúnaðarsafn Íslands er sjálfseignarstofnun, en stærsti hluthafinn er Landbúnaðarháskóli Íslands. Þar á eftir koma Bændasamtök Íslands og Borgarbyggð. Ragnhildur segir safnið rekið undir verndarvæng LbhÍ, en skólinn leigir Halldórsfjós af Ríkiseignum, ásamt því að greiða laun safnstjórans. Borgarbyggð styrkir reksturinn árlega með föstum greiðslum, en allur kostnaður umfram það þarf að vera fjármagnaður með styrkjum. Ragnhildur segir stærstu styrkina koma frá Safnasjóði og Uppbyggingasjóði Vesturlands. Áður en heimsfaraldurinn skall á skilaði miðasala nálægt þremur milljónum á ári.

Flestir gestir safnsins koma í hópferðum af ýmsu tagi, en helmingur hópanna kemur erlendis frá. Algengt er að skólahópar komi og þá gefa Ragnhildur og Anna Heiða fyrirlestur um íslenskan landbúnað. Ragnhildur segir að oft komi mjög krefjandi hópar, því fólk er gjarnan búið að lesa sig mjög vel til áður en það kemur á staðinn.

Starfa samkvæmt safnalögum

Landbúnaðarsafn Íslands er ekki eina safn landsins sem gerir íslenskum búháttum skil, en víða má finna búvélasöfn í einkaeigu. Ragnhildur segir þau sinna öflugu starfi, en nokkur munur er á þeim og Landbúnaðarsafninu. „Við erum með stofnskrá, varðveisluskyldur, söfnunarstefnu og grisjunarstefnu.

Við þurfum að fylgja þessum kvöðum sem fylgja því að vera viðurkennt safn. Við störfum samkvæmt safnalögum þannig að við getum ekki vílað og dílað með gripi. Það þurfa að vera einhver rök fyrir því bæði af hverju við tökum við gripnum og síðan ef við ætlum að losa okkur við muni þarf það að fara í gegnum ákveðna síu. Við höfum meiri skyldur og síðan er í hlutverki safnsins að stunda rannsóknir. Lengst af var það Bjarni Guðmundsson sem stundaði það mjög vel og mikið – og hefur haldið því að hluta til áfram,“ segir Ragnhildur.

„Við leggjum áherslu á að þegar við tökum við munum að gripurinn einn og sér segir ekki mikið. Við viljum fá upplýsingar með, eins og hvert hann var keyptur í upphafi, hvar var hann notaður og svo framvegis. Það gefur miklu meiri dýpt í gripinn en ef þú sérð bara einhvern mun.“ Þetta skiptir gesti miklu máli, en þeir koma oft til að sjá tæki með fjölskyldutengingu.

Gripakostur safnsins nær vel yfir þróun landbúnaðartækja fram til 1980 en lítið er um samtímagripi vegna plássleysis. Nútíma dráttarvél eða rúllusamstæða tekur of mikið pláss og falla þessir munir enn fremur ekki að kröfu safnsins um að gripir séu íslensk hönnun eða aðlagaðir að íslenskum aðstæðum. Ragnhildur segir að nauðsynlegt sé að spyrja hversu einstakt tækið er bæði á landsvísu og heimsvísu.

Ólafsdalsverkfærin dýrmætust

Gripir sem teknir eru inn á Landbúnaðarsafnið þurfa að hafa tengingu við Ísland. „Það eru gripir sem eru íslensk hönnun eða smíði, innfluttar vélar sem er búið að breyta fyrir íslenskar aðstæður eða með mikla tengingu við landbúnaðinn. Við tökum ekki við öllum fjöldaframleiddum dráttarvélum – það er ekki pláss,“ segir Anna Heiða. Enn fremur er reynt að forðast að taka við mörgum gripum af sömu tegund.

Anna Heiða hefur unnið að skráningu muna inn á Sarp, sem er gagnagrunnur íslenskra safna. Hún telur að helmingur munanna sé kominn þar inn, þar af flestir ljósmyndaðir. Hún segir að það eina sem þurfi til að klára skráninguna sé meiri tími og hefur safnið fengið styrk frá safnasjóði sem vonandi kemur skráningunni mjög langt á næstu misserum.

Margir dýrmætir munir eru á safninu, en aðspurð út í hverjir séu dýrmætastir nefnir Anna Heiða sérstaklega Þúfnabanann og Ólafsdalsverkfærin. Elstu munir safnsins eru hinn svokallaði Þjóðfundarplógur frá Fitjum sem byggður er á hugmyndum Torfa Ólafssonar og áðurnefnd Ólafsdalsverkfæri sem koma frá lokum 19. aldar. Einstaka munir gætu verið eldri, en þeir eru ekki með staðfestan uppruna eða ártal.

Stafræn varðveisla framtíðin

„Fyrir þessa gripi sem við sjáum í þróun landbúnaðar síðustu þrjátíu árin þá er stafræn varðveisla líklega vænlegasta leiðin til að við getum sýnt þessa þróun. Við munum ekki safna gripunum sjálfum, heldur myndunum og sögunni á bak við,“ segir Ragnhildur, en með þrívíddarljósmyndum opnast miklir möguleikar á að varðveita stærri gripi. Við tókum inn eina af fyrstu rúlluvélum landsins því þetta er ákveðin bylting í tækni og eðlilegt að taka einn slíkan grip – en við munum ekki taka inn fyrstu sambyggðu rúlluvélina eða eitthvað svoleiðis,“ segir Ragnhildur.

Hvað varðar öra þróun landbúnaðartækja nefnir Ragnhildur sérstaklega súgþurrkun. Á safninu er módel sem sýnir súgþurrkunarkerfi í hlöðu, en þegar ungir búfræðinemendur koma á sýninguna þekkir nær enginn þessi kerfi. „Við sjáum að á þrjátíu árum fer þetta úr því að vera næstum hundrað prósent yfir í það að þetta er óþekkt. Hver segir að rúlluvélar verði ekki einhverjir forngripir eftir þrjátíu ár? Þessar breytingar geta gerst svo hratt og þess vegna þurfum við að vera á tánum.

Við þurfum líka að varðveita sögu þess hvernig gripahús eru að breytast. Bara það að hafa kindur í króm þar sem er gefið á garða, en það er varla nokkurt nýtt fjárhús sem er byggt þannig í dag. Við þurfum að beina sjónum að því hvað það er í verkháttum núna og síðustu áratuga sem við þurfum að skrásetja til að þetta sé ekki glatað upp á seinni tíma,“ segir Ragnhildur.

Mikilvægt að læra af sögunni

„Ef við lærum ekki af sögunni erum við oft að brenna okkur á sama soðinu,“ segir Ragnhildur aðspurð um mikilvægi safnastarfs. „Gripirnir sem voru smíðaðir og settir saman í Ólafsdal segja okkur mikið um hvernig staðan var þá um þekkinguna. Sama með gripi frá miðri tuttugustu öld og gripi frá deginum í dag. Þetta segir líka hvert aðgengið er að hráefnum til að búa til þessa muni. Nú eru miklar samfélags- breytingar í gangi og kannski getum við tekið eitthvað af þessum eldri gripum og þróað þá áfram. Úti í safni erum við með lítið tæki sem býr til blómapotta úr mold, þannig að við þurfum ekki plastið.

Þetta þótti úrelt þegar plastið kom, en núna sjáum við vandann sem því fylgir. Við eigum að varðveita söguna og læra af henni til frambúðar.“

Laxveiðar og landbúnaðurinn

Landbúnaðarsafnið einblínir núna á sögu laxveiða. „Við erum í rannsóknarvinnu og síðan er einn partur af þessu að setja upp sýningu þar sem við gerum grein fyrir hvernig þetta hefur breyst.

Þetta þróaðist frá því að vera hugsað sem öflun matar og undirstaða fyrir fæðuöryggi þjóðarinnar og yfir í það að þetta er orðið sport.

Við fórum í þetta og fáum til þess styrki vegna þess að þessi nýtingarpartur og mannlífið í kringum þetta hefur ekki verið gerð skil annars staðar,“ segir Ragnhildur.

„Þetta er eins og lítill snjóbolti sem byrjar að rúlla – frá því að Bjarni Guðmundsson rak þetta að hluta til í sjálfboðavinnu, yfir í að við getum ráðið inn verktaka í afmörkuð verkefni, upp í að vera komin með fastráðinn starfsmann núna og erum við tvær að nálgast eitt stöðugildi samtals. Það gefur möguleika á að halda áfram og kannski getum við undirbyggt fyrir enn þá fleiri rannsóknir. Vonandi verður rannsóknavinnan enn veigameiri partur af rekstrinum heldur en hefur verið.

Hins vegar verður það aldrei þakkað hversu óþreytandi Bjarni hefur verið í að skrásetja þessa þekkingu og upplýsingar sem hann hefur, sem eru gríðarlega mikil verðmæti fyrir allt og alla,“ segir Ragnhildur.

Anna Heiða bætir því við að lokum að stefnt sé að halda upp á áttatíu ára afmæli Bjarna Guðmundssonar í sumar með því að efna til málþings í ágúst undir heitinu „Landbúnaður í gegnum safn og skóla.“