Auðlindin þeirra – atvinnurógur í boði matvælaráðherra

Lokaskýrsla „Auðlindarinnar okkar“ var kynnt fyrir almenningi með pomp og prakt 29. ágúst síðastliðinn. Sextán mánaða vinnu einnar stærstu og dýrustu nefndar í sögu íslenskrar stjórnsýslu var þar með lokið.

Nefnd þessi samanstóð af fjórum starfshópum sem fengu það verkefni að „greina áskoranir og tækifæri í sjávarútvegi og tengdum greinum“ og samráðsnefnd hvers verkefni var að hafa „yfirsýn yfir starf starfshópa og aðra þætti verkefnisins“.

Í kjölfar fundarins sagði Strandveiðifélag Íslands – ásamt Landssambandi smábátaeigenda og Samtökum fiskframleiðenda og útflytjenda – sig úr samráðsnefnd verkefnisins. Við gátum ekki ljáð skýrslunni lögmæti með því að leggja nöfn okkar við hana. Ástæðan var tvíþætt – vinnulag og niðurstöður – og ætla ég að reifa ástæður þess hér.

Vinnulagið: skortur á aðferðafræði, samráði og gagnsæi

Skýrslan ber öll einkenni þess að vera skrifuð af einstaklingum sem telja sig búa yfir yfirburðaþekkingu á málaflokknum, hafa þegar fundið bestu lausnina í þessu máli og þurfi því hvorki að hlusta á kóng né prest.

Þetta viðhorf formanna starfshópanna kom skýrt fram í bráðabirgðaniðurstöðum þeirra í janúar og áhugaleysinu sem þau sýndu sjónarhorni smábátasjómanna.

Þrátt fyrir síendurteknar staðhæfingar um „opið og gagnsætt ferli“ hefur reynst þrautinni þyngra að fá haldbærar upplýsingar um vinnulag ferlisins.

Í kjölfarið á bráðabirgðaniðurstöðunum sendi Strandveiðifélag Íslands starfshópunum opið bréf þar sem þeir voru beðnir um að gera grein fyrir aðferðafræðilegri nálgun þessarar vinnu.

Ekki fengum við svar en vorum þó boðuð á fund þar sem við bárum spurninguna upp aftur: hvaða aðferðafræði var stuðst við til þess að safna gögnum, greina gögn, og draga ályktanir út frá þeim? Skemmst er frá því að segja að við þetta snöggreiddust formennirnir og hótuðu að slíta fundi.

Hafa ber í huga að Strandveiðifélagið átti sæti í þeirri samráðsnefnd sem átti að hafa „yfirsýn yfir starf starfshópa“. Þetta eru bæði óeðlileg og ófagleg viðbrögð við eðlilegri og faglegri grundvallarspurningu. Enn hafa engin svör borist um aðferðafræði og engar vísbendingar er að finna um hana í skýrslunni.

Kynning lokaskýrslunnar var algjörlega eftir bókinni. Það virtist happa og glappa hvort samráðsnefndarmenn fengu skýrsluna fyrirfram til yfirlestrar eður ei.

Sjálfur fékk ég hana senda kvöldið fyrir fund. Það geta varla talist eðlileg vinnubrögð að veita samráðsnefnd hálfan sólarhring til þess að rýna í 464 blaðsíðna skýrslu. Það kom þó ekki að sök því ekki var gefið færi á að spyrja formennina nokkurra spurninga að kynningu lokaskýrslunnar lokinni, enda vissu þau mæta vel að þeim spurningum gætu þau ekki svarað. Það eina sem er gagnsætt er slagsíðan kvótakerfinu í hag og tilraunir starfshópanna að draga smábátaútgerðir niður í svaðið.

Niðurstöður: slagsíða, mótsagnir og rangfærslur

Niðurstaðan var sú að ekkert var hlustað á smábátasjómenn í ferlinu og engar af okkar athugasemdum eða tillögum rötuðu í lokaskýrsluna. Kaflinn um strandveiðar ber merki þess. Smábátar standa fremstir meðal jafningja hvað varðar um- hverfisvernd, byggðasjónarmið, gæði og verðmæti afla, og rétt almennings til atvinnufrelsis og rétt til að velja sér búsetu. Engu að síður skín fyrirlitning starfshópanna á smábátum í gegnum hverja blaðsíðu.

Skýrsla sem unnin var sérstaklega fyrir verkefnið bendir ótvírætt á að strandveiðar „fá jákvæða einkunn fyrir löndunarhlutfall í heimahöfn, verð á markaði, vægi fyrir viðkvæmar hafnir og fjölda sem tengjast kerfinu“.

Sama skýrsla bendir á „að töluverð endurnýjun/nýliðun eigi sér stað í kerfinu og að það fólk sem komi nýtt inn í greinina sé ekkert síðri aflaklær en þeir sem voru fyrir“. Starfshóparnir tóku ekki einu sinni mark á skýrslu sem þeir höfðu sjálfir pantað.

Horft var framhjá rökum, staðreyndum og sönnunargögnum með einbeittum brotavilja. 

Starfshóparnir fullyrtu að strandveiðikerfið hafi ekki mætt markmiðum sínum og að réttast „væri að minnka vægi strandveiða í ljósi þess efnahagslega óhagræðis sem af þeim leiðir“ án þess að vísa í nokkrar staðreyndir máli sínu til stuðnings.

Þegar hagrænt gildi strandveiða var rætt, var eingöngu einblínt á afkomu fyrir útgerðirnar sjálfar, sem sagt hversu hátt hlutfall aflaverðmætis ratar í vasa útgerðaraðilans. Það kemur mér ekki á óvart að afkoma strandveiðiflotans sé lakari en hjá stórútgerðinni, þó ekki hafi verið „mikill munur á framlegð (EBITDA) sem hlutfalli af tekjum á milli kerfa“.

Við höfum ekki yfir að ráða her endurskoðenda hvers eini tilgangur er að finna leiðir til að snuða starfsfólk og ríkissjóð. Þar að auki dreifast útgjaldaliðirnir okkar ekki á aflandsfélög heldur fiskmarkaði, fiskvinnslur, hafnir, vélvirkja, löndunarfyrirtæki, flutningsfyrirtæki og skattinn

Það sem strandveiðar hafa sýnt og sannað síðan 2009 er að það er vel hægt að stunda hagkvæmar fiskveiðar á umhverfisvænan og félagslega ábyrgan hátt. Þess vegna völdu starfshóparnir að nota gróða útgerða frekar en þjóðhagslega hagkvæmni sem mælistiku á efnahagslegt gildi.

Að lokum er áhugavert að skoða það sem starfshóparnir sögðu ekki. Hvergi var minnst á þá augljósu og óyggjandi staðreynd að smábátar stunda umhverfisvænstu veiðarnar. Í furðulegri og stuttaralegri upptalningu á kostum strandveiða var algjörlega litið framhjá þessu. Hvernig getur það verið þegar fyrsta skrefið í átt að sjálfbærum sjávarútvegi er „umhverfið í öndvegi“?

Lokaniðurstaðan um félagslega kerfið var sú að finna skal leiðir til að grafa undan aðgengi almennings að auðlindinni okkar. Starfshóparnir hafa gert sitt besta til að búa þannig um hnútana að leiguheimildirnar í „innviðaleiðinni“ renni óskiptar í stórútgerðina. Nú fer lobbídeild SFS í yfirsnúning að sjá til þess að skilyrðin útiloki smábáta. Það á einfaldlega að smygla 5,3% pottinum inn í kvótakerfið gegnum bakdyrnar. Því skal engan undra að SFS hafi verið eins og köttur í rjómaskál og fullyrt að

„Ráðstöfun ríkisins á 5,3% aflaheimilda í ýmiss konar verkefni, líkt og strandveiðar, byggðapotta og ívilnanir er í öllum verulegum atriðum, samkvæmt umfjöllun skýrslunnar, án ásættanlegs árangurs eða efnahagslegs ábata“.

Með birtingu þessarar skýrslu er ríkisstjórn Íslands orðin bakhjarl atvinnurógs sægreifanna.

Skrefin fram undan

Eina ljóstíran í þessu örlagaklúðri er að strandveiðikerfið lifði þessa aftökutilraun af. Greinilegt er að starfshóparnir höfðu okkur í sigtinu en hörð viðbrögð smábátaflotans við bráðabirgðaniðurstöðunum og stuðningur þjóðarinnar við trillukarla og -konur gerði það að verkum að þau þorðu ekki að taka í gikkinn. Eins lifum við í voninni að matvælaráðherra sjái í gegnum tilraunir þeirra til að smygla félagslega kerfinu inn í kvótakerfið.

Enn og aftur eru það SFS sem gefa okkur tilefni til bjartsýni: „Í opinni kynningu ráðherra í dag skaut skökku við að ráðherra hyggst leggja fram frumvörp sem í tveimur tilvikum eru ekki í samræmi við efni og niðurstöður skýrslunnar. Annars vegar hyggst ráðherra leggja til hækkun á veiðigjaldi og hins vegar hyggst hún gera tilraunir með uppboð aflaheimilda.“

Leigupotturinn er einmitt áhugaverðasta tillagan í skýrslunni. Þessar tillögur voru settar fram með vísvitandi óræðum hætti, væntanlega í þeirri von að leigu- potturinn renni óskiptur til kvótaeigenda. Við treystum því að matvælaráðherra beri gæfa til þess að túlka þessar tillögur með hag smábáta í huga. Potturinn ætti eingöngu að vera fyrir kvótalausar/ kvótalitlar útgerðir og einskorðaður við vistvænar veiðar.

Þeir sem eiga kvóta fyrir þyrftu að klára sinn kvóta fyrst. Óheimilt væri að leigja frá sér kvóta og ókláruðum heimildum yrði skilað aftur í pottinn. Tekjur ríkisins af leigunni yrðu svo nýttar í uppbyggingu á landsbyggðinni.

Svo virðist sem örlagastundin sé runnin upp. Þetta er síðasta tækifæri Svandísar til að sýna það í verki að hún standi með smábátum gegn ofríki sægreifanna.