Lífrænt umhverfi fjölbýlishúsa

Bændablaðið er víðlesnasta blað landsins um þessar mundir. Upplag þess dreifist nokkuð jafnt til heimila landsins, hvort sem þau eru til sveita eða í þéttbýli. Því er upplagt að taka fyrir dálítið vanræktan kafla í íslenskri garðamenningu. Það eru fjölbýlishúsalóðirnar.

Því miður má víða sjá að betur mætti þar fara. Í síðasta pistli fjallaði ég nokkuð um garða og garðahugtök almennt. Því finnst mér að bæta megi þessu við.

Markmið – gæðakröfur? Hvað sætta menn sig við?

Mikilvægt er að setja skýr markmið um hirðingu fjölbýlishúsalóða. Við markmiðasetningu er nauðsynlegt að hafa skilgreiningar á hreinu. Gæðakröfur og markmið verða að haldast í hendur og taka mið af þörfum, en ekki endilega vilja, íbúanna og staðreyndum sem liggja fyrir varðandi notkun svæðisins. En umfram allt ætti það að vera svo að íbúar fjölbýlishúsa ættu að líta á lóðina sem garðinn sinn og láta sér annt um hann.

Skilgreiningar – Hvað er hvað og hvaða tilgangi þjónar hvert?

Skilgreiningar fela í sér lýsingu á hverju hugtaki og útskýra merkingu þess. Menn leggja oft mismunandi skilning í hugtök. Ef skilgreiningar eru óljósar og á reiki, er óhjákvæmilegt að misskilningur verði. Misskilningur milli verkkaupa og verksala veldur oftast óánægju og ósætti, sem svo oftar en ekki endar með málaferlum.

Við útboð á öllum verkum verður að skilgreina hvert viðvik. Skilgreina þarf gæðakröfur: Hvað er ákjósanlegt, viðunandi/ásættanlegt og hvað er óviðunandi. Hver eru viðmiðin?

Tilgreina þarf umfang verkþátta, stærðir, flatarmál, fjölda/magn. Tilgreina þarf tíðni ákveðinna verkþátta sem koma fyrir oftar en einu sinni, s.s. slátt, rakstur, kantskurð, illgresishreinsun o.s.frv.

Skilgreiningar eru á reiki. Það sem einn kallar skjólbelti, kallar annar hekk eða limgerði. Svo eru aftur hugtök sem flestir eru sammála um og hafa eina merkingu í öllu samhengi, t.d. sumarblómabeð og hellulögn. Aftur á móti getur hugtakið „grasflöt“ haft ansi loðna merkingu eftir því hver um fjallar.

Hin almenna merking á hugtakinu „grasflöt“ spannar yfir öll grassvæði kringum byggð og byggingar og slegin eru á sumrin, en eru þó ekki eiginleg tún sem ræktuð eru til heyfengs.

Best væri að nefna þær einu nafni „grasfleti“, í et. „grasflötur“. Samt er þar lítill munur á í rauninni. Því allt of oft eru grasfletirnir fyrrverandi tún og hafa fortíð sem heyvellir einhversstaðar í ótilgreindum sveitum áður en þau voru flutt að sem „túnþökur” til að hylja svaðið sem óhjákvæmilega myndaðist við byggingaframkvæmdirnar. Grasfletir af þessu tagi eru kannski oftast nefndir „bletturinn“ eða „lóðin“ í daglegu tali Og þeir eru í yfirgnæfandi meirihluta fjölbýlishúsalóða í þéttbýli landsins, og geta aldrei orðið „grasflatir“ í stífri fagskilgreiningu þess hugtaks. En þeir þurfa sinningu og viðhald engu að síður. Og oft er hægt að ná þeim fullboðlegum, sé í það lögð vinna og fjármagn.

Með „fullboðlegum“ á ég við að grasfletirnir fái jafnan heildarsvip, fagurgrænan. Lítið sem ekkert af blómjurtum má sjást þar, engin mosamyndun og að þeir þoli eðlilega umferð án þess að þjappast og svaðast niður. Góð undirvinna fyrir þökulögn gerir eftirleikinn auðveldari. En því miður er það oft svo að þökunum er skellt beint á moldina eftir grófa jöfnun og sléttun með vinnuvélum. Góð undirvinna felst í því, að eftir jöfnun með vinnuvélum þyrfti að lofa moldinni að þorna, a.m.k. í yfirborðinu, og setja síðan um 10 cm lag af sandi ofan á hið væntanlega grassvæði. Tæta þarf sandinn nokkuð niður í jarðveginn sem undir er og fínjafna svo fyrir tyrfinguna í stinnan og jafnan flöt. Sandurinn hleypir lofti að grasrótunum svo að torfið rótar sig fyrr og betur, og allar lagfæringar og leiðréttingar síðar meir verða auðveldari. Í kaupbæti er miklu minni hætta á að grasflöturinn sígi til vandræða og slitstyrkur hans eykst til mikilla muna. Reglulegt viðhald er fólgið í slætti, sem getur verið tvisvar til fimm sinnum yfir sumarið, Ef grasflöturinn er aðallega vaxinn grófum tún- og fóðurgrösum verður áferðin aldrei viðunandi. En fáir kippa sér upp við að þar sjáist eitthvað af blómjurtum s.s. túnfífill, túnsúra, sóleyjar, skarifífill og smári. Þessar tegundir eru slegnar niður við hvern slátt og tóra áfram án þess að pirra nokkurn alvarlega.

Leið að markmiðum – árangur, ánægja

Markmiðin sem hver húsnefnd setur sér varðandi lóðina, eða segjum heldur garðinn, kring um húsið sitt, hlýtur að taka mið af notagildinu, þótt fegurðarsjónarmið séu að sjálfsögðu höfð með. En fegurðarsjónarmiðin, ein og sér, geta ekki alveg staðið undir væntingum eða viðmiðum allra íbúanna. Hin fullkomna fegurð er sjaldan langvarandi undir þeim kringumstæðum sem blokkarlóðir bjóða uppá. Hér erum við ekki að tala um sjálfbært landslag, og við verðum því að grípa inn í eðlilegt samspil tímans og náttúruaflanna. Með tímanum sjúskast öll mannvirki og slitna við umgang og notkun, einnig garðurinn. Það kallar á viðhald, og allt viðhald kostar peninga.

Umhirða og viðhald er aðferð til að aftra niðurníðslu mannvirkja og gróðurs. Garðar og lóðafrágangur eru mannvirki, ekki síður en húsin sjálf.

Í garðinum eru stéttar og stígar yfirleitt hellulagðar, en stundum steinsteyptar eða lagðar timbri. Hellur ganga til og sporðreisast, stéttar gliðna, steypa springur og sígur, timbur fúnar og fjalir losna. Allt slíkt allar á tafarlausa úrbót vegna slysahættu sem af getur stafað. Stígar og stéttar við fjölbýlishús eru sjaldan gerðar úr náttúrugrjóti, en gætu átt við ef hugmyndin er um 100% „náttúrulegan“ garð og það samræmist aðliggjandi landslagi. Náttúrugrjót kallar á staðarmat og sérmeðferð hverju sinni. Það er yfirleitt dýrara í útvegun og lagningu en steinsteyptar hellur, en fellur vel inn í náttúrulegt umhverfi. En viðhald þarf það engu að síður eigi það ekki að sökkva í svörð á nokkrum árum.

Bílastæðin geta líka verið steinsteypt, malbikuð eða lögð olíumöl. Sjaldan eru einföld grúsplön látin nægja sem bílastæði við fjölbýlishús núorðið. Hvert sem yfirborðið er, þarf að þrífa það og halda í upprunalegu ástandi eftir bestu getu.

Gróður og leiksvæði

Á fjölbýlishúsalóðum er „bletturinn“ eða „grasflöturinn“ yfirleitt lítið notaður til dvalar og sjaldgæft er að sjá börn að leik „á blettinum“. Barnaleikirnir einskorðast við „leiksvæðin“, en þó er oft, þar sem gott samkomulag er í „blokkinni“, að íbúarnir halda grillveislu eða einhverja slíka samkomu á lóðinni einu sinni til tvisvar á ári. Alveg er líka hugsanlegt að hafa þar einhverja matjurtarækt ef samstilltur áhugi er fyrir slíku.

Leiksvæðin eru kafli út af fyrir sig. Nú er í gildi löggiltur staðall um hvernig slík svæði skulu vera og hvernig skuli gengið frá leiktækjum, og þar má í engu fúska. Sandkassar, rólur, vegasölt og önnur slík tæki verða að vera af viðurkenndum gerðum og ℮-merkt ásamt merki framleiðanda (sem ber ábyrgð á þeim í einhver ár eftir uppsetningu).
Blómabeð þarf að stinga upp og halda lausum við óvelkominn gróður.

Í sumarblómabeð þarf að planta á vorin, og ef til vill setja þar niður haustlauka á haustin. Vikuleg umhirða og arfareyting nauðsynleg á sumrin.

Í fjölæru beðunum er gróður sem kemur upp og blómgast ár eftir ár, en þeim þarf engu að síður að sinna af kunnáttu og natni allt sumarið ef þau eiga að vera öllum til augnayndis.

Steinhæðir eru mjög kræfar á vinnuframlag eigi þær að vera til prýði. Annars er hætt við að þær verði bara að grýttri óræktarbeðju, sem er ekki einu sinni hægt að slá með þráðorfi.

Sama gildir um grjóthleðslur með gróðri. Þar þarf virkilega að haga gróðurvali með lágmarkshirðingu í huga.

Trjágróður á lóðum kemur einkum fyrir á þrennan hátt. Þ.e. sem stakstæð tré eða runnar, trjá- og runnabeð og í þriðja lagi limgerði (hekk). Afar sjaldgæft er að eiginleg skjólbelti séu höfð á lóðum, þótt ef til vill gegni trjá- og runnabeðin sama tilgangi.

Stakstæð tré og stakstæðir runnar standa, eins og gefur að skilja, ein og sér úti á lóðinni. Stundum er samt plantað saman nokkrum einstaklingum með góðu millibili í fyrstu til að skapa massann, en svo grisjað vel eftir að hæfilegum þroska er náð.

Trjá- og runnabeð voru oftast höfð á útjöðrum lóða. En með nýju byggingareglugerðinni á það ekki lengur við, því halda þarf trjágróðri á lóðamörkum neðan við tilgreind hæðarmörk (180 cm) og öllum trjám þarf að planta a.m.k. fjórum metrum frá lóðamörkum. En runna sem auðveldara er að stýra í hæð og umfangi er sjálfsagt að nota sem ramma um garðinn og planta þeim „smekklega“ á hæfilega breiða ræmu við lóðamörk, og þá með góðu og gagnkvæmu samþykki grannanna. Ef lóðin er stór má gera á henni svolítinn lund úr trjám, með skuggþolna runna, t.d. rifs sem undirgróður, en gæta verður að lóðamörkum og skuggaáhrifum.

Limgerði má líka nota sem „girðingu“ milli grannlóða, og þá í sameign og samvinnu við nágrannann. Limgerði eru klippt reglulega, í sumum tilvikum allt að þrisvar á sumri. En það borgar sig samt í lengdina að velja hægvaxta og þéttar runnategundir í limgerðið. Samt er ekkert sem beinlínis mælir gegn því að nota ýmsar víðitegundir umhverfis lóðir, einkum í nýjum og ógrónum hverfum, en þá þarf að hafa það í huga að þær vaxa hratt upp, þurfa miskunarlausa klippingu og endast í mesta lagi í 10–15 ár. Þá skal þeim skipt út fyrir nettari tegundir. Nett limgerði eru líka heppilegar milligerðir þar sem skipta þarf lóðum upp í mismunandi rými. En limgerði eru samt ekki vel til þess fallin að þola mikinn ágang eða hnjask. Oft getur reynst betur að hafa lágvaxna og grannslegna blómrunna frívaxandi í þéttri röð í þeirra stað.