Skotlandsferð ungra bænda – Fyrri hluti

Í sumar héldu nýútskrifaðir búfræðingar frá Hvanneyri í útskriftarferð og var ferðinni heitið til Skotlands. Ferðin, sem var vikulöng, náði til þriggja borga, skoska hálendisins, heimsóknar í viskígerð og hinnar margrómuðu og heimsþekktu landbúnaðarsýningar Royal Highland Show, sem fjallað var um í síðasta tölublaði Bændablaðsins. Þá var auk þess tekið hús á 5 bændum þar sem fræðst var um þarlendan landbúnað. Hér á eftir fer fyrri hluti umfjöllunar um þessar bændaheimsóknir.

Fyrsta bændaheimsóknin var á holdakúabúið Newton of Idvies þar sem hinn þekkti bóndi Graeme Fraser tók á móti hópnum.

Hann er með eitt þekktasta holdakúabú Skotlands og að sjálfsögðu með Aberdeen Angus, enda annálaðir skoskir gripir. Hjörðin hans er með 70 kúm og nokkrum þarfanautum ásamt uppeldi. Þarna hafa verið Angus gripir síðan 1959 og vandfundið bú með jafn þrautræktuðum gripum, enda selt marga lífgripi til annarra bænda víða í Evrópu áður en Brexit varð að veruleika en þá lokaðist á sölu lífdýra frá Stóra-Bretlandi. Að vera með einungis 70 holdakýr þykir ekki mikið í Skotlandi en það er nóg fyrir Graeme enda selur hann um þriðjung gripa sinna til lífs og skilar það mjög miklum bústekjum. Þriðjung notar hann heima og sendir svo afganginn í sláturhús. Búið er ekki frekt á vinnu og við það starfa einungis Graeme auk þess sem pabbi hans, 77 ára, grípur í verk öðru hverju. Annars starfa ekki aðrir á búinu.

Selur nánast allt á uppboðum

Líkt og margir skoskir bændur selur Graeme nánast alla gripi sína
á uppboðum en tvö meginuppboð eru notuð við lífdýrasölu. Á þessum uppboðum, sem haldin eru í október og febrúar, eru gripirnir í kringum 13-15 mánaða að jafnaði og er miðað við að 15 mánaða gamlir gripir séu 750 kíló á fæti en 13 mánaða hafi náð 650 kílóa lífþunga. Fyrir kvígurnar fær hann þetta í kringum 2.500-3.500 pund eða sem svarar til 430-600 þúsund krónur en nautin eru að leggja sig á 10-20.000 pund eftir gæðum eða á bilinu 1,7-3,4 milljónir hvert! Fyrir gripi sem fara í slátrun fær hann um 2.100 pund fyrir 390 kílóa fall, enda sé þá gripurinn yngri en 16 mánaða, eða um 360 þúsund íslenskar krónur. Fyrir kýrnar sem fara í slátrun fær hann svipaða upphæð en þær eru þó mun þyngri og meðalfallið í kringum 690 kíló á þessu búi.

Kaupir árlega nokkur naut

Til að viðhalda bústofninum kaupir Graeme að naut frá öðrum bændum og notar einungis 1 af eigin nautum í ræktunina árlega. Þegar hann velur þarfanaut notar hann nokkuð áhugaverða nálgun. Hann notar eitt háfætt naut, eitt lágfætt og eitt rýmismikið auk þess sem eitt naut á að hafa blandaða eiginleika.

Þetta gerir hann til að hámarka mögulega útkomu hjarðarinnar en mjög misjafnt er hvaða eiginleikum bændur sækjast eftir hverju sinni og hann getur því boðið upp á afar fjölbreytta möguleika. Í ár borgaði hann samtals 60.000 guineas fyrir nautin þrjú sem hann keypti, eða sem nemur 10,7 milljónum króna og þar af kostaði eitt þeirra 5,4 milljónir króna. Guineas er ævaforn gjaldmiðill, sem notaður er fyrir kaup á lífgripum í Stóra-Bretlandi, en 1 guineas samsvarar 1,05 pundum þar sem 0,05 pund fara til uppboðshússins sem þóknun.

Selur fósturvísa til útflutnings

Eftir að Brexit varð að veruleika, og sem Graeme hafði nákvæmlega ekkert gott að segja um, lokaðist á allan útflutning lífdýra til Evrópu en það var stór og mikilvægur markaður fyrir skoska bændur. Þessi markaður er enn lokaður og sér ekki fyrir endann á því en til þess að mæta þessu áfalli byrjaði Greame að láta skola efnilegustu kvígurnar og selja úr þeim fósturvísa. Hver fósturvísir er seldur á 300 pund eða um 51 þúsund krónur. Þegar Íslendingahópinn bar að garði var einmitt ein besta kvígan hans í undirbúningi fyrir skolun. Hún er hæst dæmda Aberdeen Angus kvígan í Bretlandi, byggt á bakvöðvaskönnun, en í Skotlandi eru kynbótagripir skannaðir á bakvöðva fyrir fitulagi, vöðvafitu og vöðvaþykkt. Þessi kvíga verður vafalítið góð undirstaða fyrir framtíð þessa holdakúabús.

Bygg fyrir viskí

Til búsins heyra 560 ekrur af landi, eða um 227 hektarar, og þar af notar hann um 40 hektara fyrir framleiðslu á byggi sem fer í spírun fyrir viskíframleiðslu. Meðaluppskera byggs hjá Graeme eru 6,5 tonn af hektaranum. Þá er hann með töluvert af hveiti einnig, um 60 hektara, og er hann að fá að jafnaði um 10 tonn af hektaranum. Aðspurður um mesta magn sem hann hefur fengið að jafnaði þá sagði hann að eitt árið hafi meðaluppskeran numið 12,5 tonnum af hektaranum af hveitinu. Graeme sagði að hveitið væri ekki nógu gott fyrir matvælaframleiðslu frekar en annað hveiti sem er framleitt norðan Edinborgar og því sé það einungis nýtanlegt sem fóður fyrir gripi.

Býr til eigið kjarnfóður

Megnið af afgangi landsins nýtir hann til votheysgerðar og beitar og það virðist vissulega ekki mikið af landi sem hann notar í þá veru. Skýringin felst í bæði löngu beitartímabili og þar af leiðandi stuttu innifóðrunartímabili, auk þess sem bæði naut og sláturgripir eru í þauleldi þ.e. fá afar orkumikið fóður til að keyra upp vöxtinn. Hann blandar í þessa gripi eigið kjarnfóður sem samanstendur af stærstum hluta af köggluðu bygghrati frá viskíframleiðslu, ertum og maískjörnum auk annara íblöndunarefni. Þetta skilar honum 15% próteinblöndu með kostnaði upp á 300 pund á tonnið eða um 51 þúsund krónur. Sagði hann að markaðsverð á tilbúinni kjarnfóðurblöndu, reyndar 16% próteinblöndu, væri á hans slóðum 450 pund á tonnið eða um 77 þúsund krónur. Hann sparar því verulega með því að blanda sjálfur heima.

Framleiðir allt að 4,5 MW

Lítill hluti landsins hans Graeme er mjög blautt og ekki heppilegt til ræktunar og ákvað hann því að nýta það með öðrum hætti. Þetta eru alls 9 hektarar af landi og er hann búinn að setja sólarsellur á stóran hluta þess auk þess sem hann er þar stutt frá með litla vindmyllu sem framleiðir 100 KW. Þegar best lætur er búið að framleiða 4,5 MW og munar um minna!

Með kýr, kindur og vindmyllur!

Önnur bændaheimsóknin í ferðinni var svo á blandað bú stutt frá smábænum Huntly, sem er á hálendi Skotlands. Þar er hægt að vera með bæði kýr og kindur úti allt árið og þar starfrækir ungi bóndinn Nicola Wordie, ásamt foreldrum sínum, myndarlegt blandað bú. Búið, sem heitir Mains of Cairnborrow, er með 850 ær, 240 holdakýr og 5 vindmyllur. Nicola, sem er búfræðingur að mennt, er að taka við búinu af foreldrum sínum. Þau vinna þó enn öll við búið auk eins ráðins starfsmanns en kaupa að nánast alla akurvinnu nema smá jarðvinnu sem þau sjá sjálf um.

Erfitt að standa að ættliðaskiptum

Að þeirra sögn eru ættliðaskipti á búum nokkuð erfið í Skotlandi enda er mikil ásókn í landið af fólki sem ekki ætlar sér að stunda hefðbundinn búskap. Þessir aðilar, sem oft koma að kaupum á landi á forsendum skógræktar eða verndunar á landi eða gæðum, geta oftast greitt mun meira fyrir landið.

Sérstaklega virðist vera mikil ásókn fyrirtækja í land núna, en þau geta þá notað landið til að kolefnisjafna bókhald sitt. Við þetta getur hefðbundinn landbúnaður illa keppt. Umræða um að gera búsetuskyldu eigenda lögbýla, á lögbýlunum sjálfum, er ekki komin á hátt flug í Skotlandi að þeirra sögn en það er líklega eina mögulega leiðin til þess að sporna við þessari þróun. Þetta vandamál hefur þó verið leyst á þessu búi með því að leggja til land undir vindmyllur, sem síðar verður komið inn á.

Með blandaðan sauðfjárstofn

Á búinu, sem eins og áður segir, er með 850 ær, eru m.a. 40 Texel ær. Þær eru einungis notaðar til framleiðslu á kynbótahrútum, sem svo aftur eru notaðir á þorra hinna ánna sem eru að meginstofni af skosku svarthöfðafé. Ærnar bera oftast 5-6 sinnum á ævinni á þessu búi, en sumar verða eðlilega mun eldri og er sú elsta í ár 12 ára. Í Skotlandi er heimilt að samstilla ær og það er gert á búinu aðallega til að dreifa burðinum betur.

Þannig eru 80 ær samstilltar og svo hleypt til þeirra þannig að þær fái burðardag um miðjan febrúar. Þetta léttir mikið vinnuálagið á búinu en þessar ær bera þá inni en aðrar bera allar úti og án aðstoðar að mestu. Aðspurð um hvort staðin sé næturvakt á sauðburði þá sögðu þau það ekki vera, mjög sjaldgæft væri að hjálpa þyrfti kind við burð og þær væru sterkar mæður sem verðu lömb sín ef rándýr ber að.

Góð frjósemi

Frjósemin á búinu er mjög góð, 1,99 lömb að jafnaði og þá talinn með burður gemlinga. Eins og gefur að skilja er þónokkuð um þrílembur eða jafnvel ær sem bera fleiri lömbum. Þar sem flestar ærnar bera út er erfitt að ná aukalömbunum nýfæddum og venja undir einlembur eða ær sem hafa misst.

Þessi aukalömb eru því tekin heim og alin í sérstakri aðstöðu, þar sem þau fá hey og kjarnfóður að vild auk þess sem þau fá mjólk úr fóstru í 5 vikur, en eru þá snöggvanin af mjólk. Í ár voru þau með 184 lömb sem voru alin með þessum hætti.

Slátra aðra hverja viku

Meðalfallþunginn á búinu undanfarin ár hefur verið 21,4 kíló og er það með vilja gert, þ.e. að hafa hann ekki hærri. Skýring á því er sú að lömb sem eru þyngri en 22 kíló falla í slakari verðflokk. Fyrsti hópur lamba fór í slátrun í byrjun júní í ár og um var að ræða lömb undan Texel ánum, sem talin voru fyrst tilbúin til slátrunar. Nicola sagði að hún stefni að sem mestum fallþunga, en þó að halda þeim innan framangreindra 22ja kílóa fallþunga. Til að ná sem mestum hagnaði af sauðfjárræktinni er því notuð sjálfvirk tölvuvog sem hópurinn er vigtaður með og sé réttum lífþunga náð, flokkar kerfið lambið sjálfkrafa til hliðar fyrir sláturbílinn. Hreint magnað kerfi. Þau senda svo lömb í slátrun tvisvar í mánuði, allt fram í október, þegar síðustu lömbin fara.

1.230 krónur fyrir kílóið!

Í byrjun sumars er verðið á lambakjöti í Skotlandi nokkuð hátt og fengust 7,2 pund fyrir kílóið við fyrstu slátrun, eða um 1.230 krónur. Þegar íslenski hópurinn var í heimsókn var komið að annarri slátrun og reiknaði Nicola með að fá töluvert lægra verð að þessu sinni eða um 6,3 pund fyrir kílóið eða sem svarar 1.070 króna.

Ullin kostar

Unnusti Nicolu vinnur við rúning og fósturvísatalningar og sagði hann aðeins frá sínu starfi. Hann fær 1,4 pund fyrir rúninginn eða um 240 krónur.

Bændur borga þó meira en það eða 1,7 pund fyrir rúninginn. Mismunurinn, um 50 krónur, rennur til verktakafyrirtækis sem tekur sem sagt mismuninn í umsýslukostnað en verktakafyrirtækið á allan tækjabúnað, nema klippurnar, og sér verktakinn einnig um það sem snýr að bókhaldi, verkskipulagi o.þ.h.

Nicola sagði að hún fengi ekki nema 0,3 pund fyrir kílóið af ullinni núna, um 50 krónur, og að hún fái fyrst greitt fyrir ullina 12 mánuðum eftir að hún sendir hana inn. Hún sagði einnig að ullin standi engan veginn undir rúningnum, sem er þveröfugt á við stöðuna fyrir nokkrum árum. Þá hafi bændur fengið mun meira fyrir ullina og hún hreinlega skilað tekjum og því heyrist nokkuð í skoskum bændum núna þ.e. vegna lágs ullarverðs. Hún sagði þó réttilega að þetta sé í raun dýravelferðarmál, ærnar þarf einfaldlega að rýja, og því ekki beint hægt að horfa beint á útreikninginn þ.e. að ullarverðið eigi einhvern veginn að standa undir kostnaðinum við rúninginn. Þetta snúist um heildarveltu búsins og sagði hún ekki rétt að horfa einangrað á einn hluta rekstrarins eins og t.d. kostnað við að rýja og tekjur af ull.

Simmental holdakýr

Holdakýrnar, sem eru 240 talsins, eru að stofninum til Simmental en þarfanautin sem hvert um sig sinnir 40 kúm, eru aftur á móti af bæði Charolaise og Limousine kyni. Þau hafa á undanförnum árum verið með þessi naut til skiptis og í ár voru þetta 5 einkar myndarleg Charolaise naut og eitt Limousine, hvert um sig í kringum eitt tonn að þyngd! Bústofninn er því að verða blandaður hægt og rólega en ekki var frekar útskýrt af hverju þessir ábúendur ákváðu að fara þessa leið í ræktun.

Kýrnar bera í tveimur hópum

Kýrnar bera í tveimur meginhópum þar sem helmingur þeirra ber að vori og hinn að hausti. Með þessu fæst jafnara álag á beitina og vinnulagið á búinu. Burðurinn fer allur fram í sérstakri inniaðstöðu, þar sem hægt er að fylgjast með þeim, merkja kálfana o.s.frv. og setja svo kú og kálf út þegar búið er að merkja og skrá. Sama aðstaða er svo notuð að hausti, þegar hinar 120 bera.

Með fimm vindmyllur

Búið er ekki einungis með ær og kýr heldur einnig fimm vindmyllur og er hver þeirra 2,05 MW að stærð, alls 58 metra háar upp í mitt stöðvarhúsið. Tilkomumikil mannvirki sem ábúendurnir voru mjög ánægðir með enda skila þessar vindmyllur gríðarlega mikilvægum tekjum inn á búið.

Í Skotlandi fá bændur, þ.e. landeigendur, greidda landleigu fyrir hverja vindmyllu í samræmi við orkuframleiðslu hennar.

Fæstir bændanna eiga vindmyllurnar sjálfir heldur eru þær í eigu orkufyrirtækja, sem aftur fá aðgengi að landi bændanna gegn hlutfallsgjaldi. Ekki var sérstaklega nefnt hvert þetta hlutfall var en þau upplýstu að hver vindmylla hefði í fyrra skilað þeim 250 þúsund pundum í leigutekjur, eða nærri 43 milljónum króna! Þá nefndu þau að í samanburði við veltuna af sauðfjárbúinu þá þarf ekki nema tvær vindmyllur til að skila sömu veltu og allar 850 ærnar. Það þarf vart að undra að bændur í Skotlandi kjósi að fá vindmyllur upp á hæðirnar við bú sín enda hefur tilkoma vindmyllanna bjargað mörgum búum í dreifbýli Skotlands, þar sem tekjustofn þeirra hefur styrkst gríðarlega eins og sést á framanrituðum tölum.

Í næsta tölublaði Bændablaðsins verður birtur síðari hluti umfjöllunarinnar um bændaheimsóknir þessarar áhugaverðu Skotlandsferðar ungra bænda í sumar.