Matvöruverðbólga – af hverju hækkaði matvælaverð mismikið milli landa?
Á árunum 2021 til 2025 hækkaði matvælaverð í Evrópu víða verulega.
Meðalverð á matvöru í Evrópusambandinu (ESB) hækkaði um 33 prósent á þessu tímabili. Á meðfylgjandi mynd má sjá þróun matvælaverðs í völdum löndum. Ungverjaland sker sig úr með yfir 70% hækkun – langt yfir meðaltali ESB. Neytendur í fjórum öðrum ESB-löndum þurftu að takast á við yfir 50% verðhækkun á sama tíma. Ísland, Danmörk og Noregur eru á hinn bóginn öll með lægri verðhækkanir á matvælum en að meðaltali í ESB. Í Sviss hækkaði matvöruverð svo aðeins um 5,3% á þessu tímabili.
En hverjar kunna að vera skýringar á þessu? Líklega gegndu ríkisstjórnir lykilhlutverki. Í þeim löndum sem náðu að halda aftur af verðbólgu var brugðist hratt við. Til dæmis lækkuðu Þýskaland, Pólland og Spánn virðisaukaskatt tímabundið á nauðsynjavörum á borð við mjólk, brauð og grænmeti til að draga úr áhrifum verðhækkana á heimilin. Í Frakklandi var samið við stórmarkaði um að frysta verð á tilteknum grunnvörum. Á Íslandi gegndi opinbert stuðningskerfi við landbúnaðinn einnig mikilvægu hlutverki og má þar nefna sérstakan stuðning sem kenndur var við Spretthóp. Í Noregi var hluti af kostnaðarhækkun landbúnaðarins tekinn inn í fjárlögum í gegnum búvörusamninga og beinan stuðning við framleiðendur, sem dró úr verðhækkunum til neytenda.
Gjaldmiðill getur haft áhrif, en ekki endilega í öllum tilvikum. Í Ungverjalandi veikist forintan á árunum 2021–2022 og ýtti undir verðhækkanir á innfluttum vörum. Hins vegar héldu Rúmenía og Svíþjóð, sem einnig eru með sjálfstæða mynt, sínum gjaldmiðlum stöðugum og matvælaverð í þeim löndum hækkaði mun minna.
Sumir hafa haldið því fram að verðhækkanir hafi verið mestar þar sem verðlag á matvælum var lágt fyrir eins og í mörgum löndum Austur-Evrópu. Það stenst þó ekki skoðun. Í Rúmeníu, sem er með hlutfallslega lágt verðlag, reyndust verðhækkanir mun minni en í mörgum nágrannalöndum.
Í tilfelli Ungverjalands er líkast til um að ræða samspil margra þátta. Þrátt fyrir mikla framleiðslu á hrávöru í landbúnaði eru úrvinnsluog dreifingarkeðjur að stórum hluta í höndum erlendra fyrirtækja. Smásölumarkaðurinn er einnig að stórum hluta undir yfirráðum erlendra keðja, eins og Lidl og Aldi. Á sama tíma er landið háð innflutningi á tilbúnum matvörum, og þegar innlend mynt veikist og ríkisvaldið tekur ekki á sig hluta kostnaðarins, fer verðbólgan ört vaxandi.
Lokaorð – hver er lærdómurinn?
Matvælaverðbólgan í Evrópu dreifðist ekki jafnt – og hún var ekki óhjákvæmileg. Það sem skipti mestu máli var ekki hvar lönd stóðu í byrjun, heldur hvernig þau brugðust við.
Sum stjórnvöld gripu skjótt og röggsamlega til gagnaðgerða og milduðu áhrifin. Önnur brugðust seint við eða alls ekki. Og þar voru það neytendur sem báru kostnaðinn – bókstaflega.
