Margt hefur áunnist á áratug

„Stærsti sigur félagsins er eflaust sá að hafa náð þessum aldri,“ segir Þorgrímur Einar Guðbjartsson á Erpsstöðum, formaður samtakanna Beint frá býli. Þau fagna 10 ára afmæli sínu um þessar mundir, voru stofnuð á Möðruvöllum á Fjöllum 29. febrúar 2008. 

 

Hann segir afmælisbarnið bera sig vel á þessum tímamótum, margt hafi áunnist á þeim áratug sem liðinn er frá stofnun samtakanna, en vissulega séu einnig fram undan áskoranir að takast á við. Félagsmenn í Beint frá býli eru að jafnaði á bilinu 80 til 100 talsins, rokkar aðeins á milli ára. „Það er alltaf pláss fyrir fleiri félagsmenn, því fleiri sem við erum því meiri virkni og kraftur er í félaginu.“

 

Undirbúningur að stofnun samtakanna hafði staðið yfir um tveggja ára skeið áður en blásið var til stofnfundar, m.a. á vegum landbúnaðarráðuneytis og Bændasamtaka Íslands, þar sem farið var yfir á hvern hátt best færi á því að koma á fót heimavinnslum til matvælaframleiðslu.  Markmiðið hefur frá upphafi verið að aðstoða félagsmenn við að koma upp heimavinnslu sem og að vinna að hagsmunum þeirra bænda sem stunda eða hyggjast stunda hvers konar framleiðslu og sölu á heimaunnum afurðum. „Okkar leiðarljós er að tryggja neytendum gæðavörur þar sem öryggi og rekjanleiki er í fyrirrúmi,“ segir Þorgrímur og bætir við að félagið hvetji einnig til varðveislu hefð­bundinna fram­leiðslu­aðferða og kynningar á stað­bundnum hrá­efnum og hefðum í matargerð.

 

„Fyrstu árin fóru að mestu í gagnaöflun, að rýna í reglur og lög og finna út hvað þyrfti að vera til staðar svo hefjast mætti handa við matvælavinnslu heima á bæjum. Við höfðum framan af starfsmann, Árna Snæbjörnsson, og síðar Guðbjörgu Helgu Jóhannesdóttur, en frá árinu 2012 hefur fjármagn til að halda úti starfsmanni ekki verið til staðar. Vinnan hefur því að mestu lent á formanni samtakanna á hverjum tíma,“ segir Þorgrímur.

 

Traust ríki milli eftirlits og framleiðenda

 

Hann segir að um árin hafi margs konar álitamál verið uppi og miklum tíma, fjármunum og orku varið til að finna út úr þeim. Þannig hafi of mikill tími og fé farið í samskipti milli samtakanna og Matvælastofnunar, Mast, sem að hans sögn hafi verið félaginu Þrándur í götu; Fremur reynt að hindra þá í sinni uppbyggingu í stað þess að finna lausnir sem henta smáframleiðendum. „Ég vona að nú höfum við komist yfir þann þröskuld. Það er mikilvægt að trúnaður ríki á milli eftirlitsins og framleiðenda. Markmið okkar sem erum að framleiða matvæli heima er ekki að skorast undan ábyrgð, við viljum þvert á móti bera ábyrgð í eðlilegu umhverfi og miðað við umsvif hvers og eins framleiðenda,“ segir hann.

 

Kostnaðarsamt þannig að áhuginn þarf að vera fyrir hendi

 

Ný atvinnugrein varð til þegar samtökin voru stofnuð, félagið hefur hvatt fólk til að hefja vinnslu matvæla heima til endursölu út á markað. „Þessi leið er löng, grýtt og þyrnum stráð. Það er kostnaðarsamt að hefja slíka vinnslu og enginn ætti að fara út í þetta nema hafa þeim mun meiri ánægju og áhuga og ég hvet fólk iðulega til að skoða hug sinn vel áður en lagt er út í milljóna fjárfestingar. Ánægjan, áhuginn og tíminn þurfa að vera fyrir hendi ef vel á til að takast. Þetta er mikil vinna og engin mistök eru leyfð, kunnátta þarf að vera til staðar og menn að vera kröfuharðir í eigin garð. Oftast sjá menn um alla þætti, ákveða hvað er framleitt, útvega hráefnin, vinna vöruna, finna hentugar umbúðir, prenta límmiða og ganga frá vörunni til kaupenda og jafnvel að afhenda hana heima á tröppur. Fólk verður að hafa gaman af þessu öllu, við sjálf sem framleiðum vöruna erum í augum kaupenda hluti af henni, erum ímynd vörunnar,“ segir Þorgrímur.

 

Margt hefur á áratug áunnist og verið fært til betri vegar þegar kemur að heimaframleiðslu, en ávallt er það svo að nýjar áskoranir blasa við. Um þessar mundir er unnið að könnun meðal félagsmanna sem nýtt verður í stefnumótunarvinnu sem hefur það markmið að auka og auðga matarflóru landsins. Þá segir Þorgrímur að Beint frá býli hafi sótt um aðild að Bændasamtökum Íslands og væntir þess að hún muni auka inngjöf í starf félagsins. 

 

Margar glufur sem þarf að leiðrétta

 

„Við vonumst líka til að þær reglugerðir sem okkur ber að starfa eftir verði lagfærðar þannig að þær virki. Sem dæmi nefni ég að samkvæmt kröfum sem til okkar eru gerðar eigum við að skila inn sýnum af okkar vörum til rannsóknar hjá viðurkenndri rannsóknarstofu. Það er eðlilegt. En við þurfum að skila inn fimm sýnum af hverri vöru í hvert sinn. Framleiðandi sem býr til sultu tekur þá fyrstu krukkuna, síðan þrjár innan úr framleiðslunni og lokst þá síðustu. Þessi framleiðandi er ef til vill einungis að gera 50 krukkur af sultu og þarf að senda 10% af framleiðslunni til rannsóknar. Það kostar töluverða fjármuni. Reglurnar eru þannig ekki hagstæðar fyrir smáframleiðendur, þó svo að þær séu ætlaðar þeim. Það eru margar glufur í þeim sem þarf að leiðrétta og gera raunhæfari fyrir þá sem ekki eru í umfangsmikilli framleiðslu,“ segir Þorgrímur.

 

Nefnir hann m.a. reglugerð um lítil matvælafyrirtæki og hefðbundin matvæli frá haustinu 2016, en í henni eru stærðarmörk svo lág að engan veginn svari kostnaði við að koma á fót heimavinnslu. „Ráðuneytið er duglegt að setja reglugerðir og liggur þar alls ekki á liði sínu. Markmiðið er að auðvelda okkur uppsetningu á heimavinnslum, en því miður skila þessar reglugerðir ekki alltaf þeim árangri sem að var stefnt.“

 

Hvað er smáframleiðandi?

 

Sátt þurfi að nást um þá skilgreiningu sem liggur að baki því hvað sé smáframleiðandi. Þykir Þorgrími langur vegur frá að hlustað hafi verið á rök samtakanna í þeim efnum, einkum þegar kemur að magntölum sem í gildi eru og standist engan veginn. Kostnaður við að setja upp litlar matvælavinnslur sé mikill og því brýnt að það magn sem í gegnum þær megi fari endurspeglist bæði í þeim kostnaði og eins kröfum sem til þeirra séu til starfseminnar gerðar.

 

Nýlegur samstarfssamningur við Matís um verð og afslætti af rannsóknum er félaginu mikilvægur og segir Þorgrímur að fyrir hendi sé skilningur af hálfu Matís á því að taka þurfi mið af umfangi rekstrarins hjá hverjum og einum.

 

Hann nefnir flutningskostnað sem er töluverður baggi á smáframleiðendum, sem sendi frá sér litlar sendingar. Samningur um afslátt við Landflutninga bæti þar aðeins úr, „en eftir stendur að kostnaður við flutninga er þröskuldur sem margir eiga erfitt með að yfirstíga“.

 

Handverksmatvæli leysi staðbundin matvæli af hólmi

 

Þorgrímur segir Íslendinga sýna þeim matvælum sem framleidd eru heima á býlum víða um land mikinn áhuga, viðtökur séu jafnan góðar en vissulega sé hinn íslenski markaður ekki ýkja stór. „Það hafa margir áhuga á að vinna matvörur til sölu á markaði, en við Íslendingar eru fáir og dreifðir um allt land. Það verðum við að hafa í huga,“ segir hann. Í framhaldinu nefnir hann skilgreiningar á staðbundnum matvælum og er þá miðað við ákveðinn radíus út frá framleiðslustaðnum. „Það er mjög erfitt að eiga við þessa skilgreiningu í því dreifbýli sem við búum í. Sumir hafa Reykjavíkurmarkaðinn innan síns radíus á meðan aðrir hafa í raun engan markað innan þessara viðmiða. Í mínum huga ættum við að hafa Ísland allt undir þegar við tölum um staðbundin matvæli, að það skipti ekki máli hvar á landinu varan er framleidd. Það er vart hægt í svo fámennu og dreifbýlu hagsvæði að skipta framleiðendum upp með þessum hætti. 

 

Vörur framleiddar á Möðrudal á Fjöllum væru þannig hvergi staðbundin matvæli nema á hlaðinu þar, því í öllum tilvikum þyrfti að flytja þær út fyrir 50 kílómetra radíus til að koma þeim á markað. Að mínu viti ættum við að tala um handverks-matvæli, það er auðveldara að skilgreina þau.