Granatepli - fræin jafnmörg og boð og bönn Gamla testamentisins

Granatepli eru mikilvægur hluti af fæðu fólks í löndunum við botn Miðjarðarhafsins og í Kákasusfjöllunum. Aldinið kemur víða fram í trúarbrögðum sem tákn um frjósemi, velsæld og dauða. Þrátt fyrir að granatepli sé nefnt í Guðbrandsbiblíu, fyrstu heildarútgáfu Biblíunnar á íslensku, fór aldinið ekki að sjást hér á landi að nokkru ráði fyrr en um síðustu aldamót.

Heimsframleiðsla á granateplum árið 2016 er áætluð um þrjú milljón tonn. Íran var langstærsti framleiðandinn árið 2016 með um milljón tonn, eða 1/3 heimsframleiðslunnar og notar um 94 þúsund hektara undir ræktunina. Sama ár var Indland annar stærsti framleiðandinn. Kína er í þriðja sæti, Tyrkland í því fjórða og Bandaríki Norður-Ameríku í því fimmta.

Þrátt fyrir innleiðingu tækninnar fer nær öll uppskera granatepla fram með höndum. 

Um 90% af uppskeru granatepla í Íran fer á heimamarkað en 10% eru flutt út. Indland er stærsti útflytjandi granatepla í heiminum en stærstu innflytjendurnir eru Evrópusambandið, löndin við Persaflóa og Rússland.

Ekki fundust upplýsingar um innflutt magn af granateplum til landsins. Innflutningurinn er breytilegur eftir uppskerutíma í ólíkum löndum en talsvert er flutt inn af granateplum frá Spáni.

Punica granatum

Einungis tvær tegundir tilheyra ættkvíslinni Punic. Önnur P. protopunica er upprunnin á fjórum eyjum í Indlandshafi út af Jemen og talin vera þróunarlega forveri hinnar tegundarinnar í ættkvíslinni, P. granatum eða granatvið.

Granatviður er þyrnóttur runni eða lítið marggreinótt tré með trefjarót og nær allt að tíu metra hæð. Laufið lensulaga og gagnstætt á stuttum stilk eins til tíu sentímetra langt og eins til þriggja sentímetra breið og leðurkennd viðkomu. Laufið er langlíft og stundum sagt að plantan sé bæði lauffellandi og sígræn í senn. Granatviðarplöntur eru langlífar og vitað um tré sem eru yfir tveggja alda gömul. Blómin, sjálf- og skordýrafrjóvgandi, um þrír sentímetrar að þvermáli, rauð og eitt eða upp í fimm í hnapp á greinaendum. Krónublöðin fimm til átta, oddmjó og mynda vasa með með fræflum og frævu.

Blómin, sjálf- og skordýrafrjóvgandi.

Aldin hnöttótt og misstór, 5 til 12 sentímetrar í þvermál, eftir yrkjum. Ung aldin gul en verða rauðleit við þroska, húðin þykk, hörð og leðurkennd. Aldin granatepla eru ber sem myndast í blómbotninum. Á öðrum enda aldinsins er einskonar kóróna sem er leifar krónublaðanna. Að innanverðu skiptist aldinið í hólf með hvítleitum trefjum og í hverju hólfi er fjöldi hvítra fræja, 200 til 1400 eftir yrkju, sem þakin eru rauðu, safaríku og eilítið súru hlaupi. Fræin og hlaupið eru rúmlega 50% af þyngd aldinsins.

Til er fjöldi ólíkra yrkja og landsorta af granateplum sem eru ólík að stærð, lit og bragði. Í viðskiptum með aldinið er algengt að flokka það eftir þyngd og lit í ofurstór, laus við lýti 750 grömm og þyngri. King size litfalleg 500 til 700 grömm, queen size fallega rauð 400 til 500 grömm og prince size fagurrauð 300 til 400 grömm að þyngd.

Talið er að um það bil 500 ólík yrki af granateplum séu í ræktun í heiminum og langflest er að finna í Afganistan. Dæmi um ólík afbrigði má nefna 'Kabul' sem gefur stór aldin sem eru dökkrauð með gulum röndum og sætu hlaupi, 'Muscat Red' gefur aldin í minni kantinum og sætu hlaupi, 'Spanish Ruby' er með miðlungsstórt eldrautt aldin og sætu fræhlaupi og 'Wonderful' sem gefur mjög stór dökk fjólublá aldin með einstaklega safaríku hlaupi.

Til er fjöldi ólíkra yrkja og landsorta af granateplum sem eru ólík af stærð, lit og bragði.

Yrkjum er yfirleitt fjölgað með græðlingum en fræin spíra auðveldlega. Yfirleitt tekur aldinið sex til sjö mánuði að ná fullum þroska eftir blómgun.

Granatviður þolir vel þurrk en á svæðum þar sem mikil úrkoma er þá skemmast ræturnar oft vegna sveppasýkingar. Plantan kýs kalkríkan moldarjarðveg en þrífst í margs konar jarðvegi. Sum yrki þola frost allt að mínus 10° á Celsíus.

P. granatum var. nana er dvergafbrigði af P. granatum og vinsælt sem skrautrunni í kerum eða að rækta það sem bonsai.

Nafnaspeki

Fyrr á tímum kölluðust granatepli á ensku og frönsku epli frá Granada og á spænsku granada. Þau kallast granatæble, granatæbletræ á dönsku, granatäpple á sænsku og granataplef á þýsku og átti heitið að vísa til uppruna þeirra sem er kolrangt í heitunum. Í dag kallast granatepli granade á frönsku en pomegranate á ensku og er heitið komið úr miðaldalatínu pomum sem þýðir epli og granatum sem þýðir með fræjum.

Franska heitið granade yfirfærðist á ensku yfir á handsprengjur eða grenade.

Hugmyndir eru uppi um að nafn spænsku borgarinnar Granada sé dregið af spænska heitinu sem er granada en aðrir segja að nafn borgarinnar komi úr tungumáli Mára, Gharna?ah, og þýði fjöll hinna ókunnugu.

Íslenska heitið kjarnepli þekkist einnig fyrir granatepli.

Uppruni og saga

Granatviður er upprunninn á svæði sem nær frá Íran um Himalajafjöll til Norður-Indlands og hefur frá fornu fari verið ræktaðu í Afganistan, löndum Kákasusfjallanna, í kringum Svartahafið og löndunum í kringum Miðjarðarhafið. Vegna mikils fjölda yrkja af granateplum sem finnast í Afganistan eru miklar líkur á að ræktun þeirra sé þaðan kominn.

Í dag eru trén einnig ræktuð í Asíu, Austur-Indíum og víða í Afríku. Granatepli bárust til Suður-Ameríku og suðurhluta Norður-Ameríku með spænskum landnemum árið 1769 og er í dag meðal annars ræktað í þurrari hlutum Kaliforníu og Arizona.

Steingerðar aldinleifar af granateplum hafa fundist frá því á bronsöld við uppgröft í borginni Jeríkó í Ísrael og á eyjunni Kýpur og grísku borginni Tiryns þar sem sagt er að Herkúles hafi unnið tólf ofurmannleg verk. Stórt granatepli fannst í gröf Djehuty, einkaþjóns Hatsepsut drottningar í Egyptalandi, sem var uppi á 15. öld fyrir upphaf okkar tímatals og granateplalaga vasi fannst í grafhýsi Tutankhamun faraós sem var grafinn rúmum hundrað árum síðar.

Granarepli eru eitt af þjóðartáknum Aserbaídsjan.

Aldinið er nefnt á nafn á steintöflu frá Mesópótamíu sem er talin vera frá þriðju öld fyrir Krist.

Talið er víst að granatepli hafi borist með Silkileiðinni til Kína og hugsanlega sjóleiðina með kaupmönnum til Indlands. Í Kína eru granatepli tákn um frjósemi og myndir sem sýndu sprungin granatepli sem fræin láku úr hengd upp á heimilum til að auka líkur á barneignum. Í Kóreu og Japan hefur granatviður lengi verið ræktaður sem bonsai og því ljóst að langt er síðan plantan barst þangað.

Trú og goðsagnir

Egyptar til forna litu á granatepli sem tákn um metnað og velgengni og kölluðu þau jnhm eða nhm. Samkvæmt Ebers-papýrisnum, sem talin eru vera frá því um 1500 fyrir Krist en afrit af eldri texta, notuðu Egyptar granataldin til að lækna ýmiss konar innanmein og þar á meðal til að losna við iðraorma.

Granatepli koma víða við í grískum goðsögum og list. Grikkir töldu granatepli vera aldin hinna dauðu og að plantan hefði sprottið upp af blóði Adonisar hins mannlega og dauðlega elskhuga ástargyðjunnar Afródítu.

Goðsögur sem tengjast Persefónu, gyðju undirheimanna, segja oft af aldinum granatepla. Samkvæmt einni goðsögninni rændi Hades, konungur undirheimanna, Persefónu og flutti hana til ríkis síns og samkvæmt hefð dvelja allir sem neyta matar eða drykkjar í undirheimum þar til eilífðar. Í sorg sinni verður Demete, móðir Persefónu og gyðja uppskerunnar, til þess að allur gróður hættir að vaxa með tilheyrandi uppskerubresti og jörðin visnar. Seus, æðsti guð ,sá fram á að jörðin myndi deyja og greip því í taumana og skipaði Hades að skila Persefónu upp á yfirborðið. Uppskerubresturinn sem varð í sorg Demete olli fæðuskorti í undirheimum jafnt sem á yfirborðinu og vegna hans átti Hades ekkert til að gefa Persefónu að borða nema nokkur granateplafræ. Greint er á um fjölda fræjanna og hvort þau voru þrjú eða sjö eða einhvers staðar þar á milli en fjöldi þeirra segir til um hversu marga mánuði Persefóna dvaldi í undirheimum og uppskerubresturinn stóð yfir.

Samkvæmt einni goðsöng eru fræ granateplis 613 eða jafnmörg og boð og bönn Gamla testamentisins.

Grikkir til forna sögðu að þetta væri ástæðan fyrir því að árið skiptist í uppskerutíma og gróðursnauðan tíma.

Í annarri grískri goðsögn segir að nautnabelgurinn og gleðiguðinn Díónesus hafi skapað granatepli úr fagurri vatnadís sem bar kórónu.

Þrátt fyrir að granatepli tengist dauðanum í grískri goðafræði var til siðs að fórna aldininu til að tryggja góða uppskeru og í dag er til siðs á Grikklandi að færa fólki granatepli sem gjöf þegar það er heimsótt á nýtt heimili í fyrsta sinn og setja við heimilisaltarið. Granatepli hafa einnig táknrænt gildi við brúðkaup og jarðarfarir í Grikklandi.

Kapella við fjallið Sale á Grikklandi er helguð Madonna del Granato, eða Madonnu granateplisins. Talið er að Madonnan á líkneskinu sem heldur á Jesúbarninu í annarri hendi og granatepli í hinni sé seinni tíma kristin eftirmynd grísku gyðjunnar Heru.

Auk þess sem til er fjöldi mynda sem sýna Maríu guðsmóður með Jesú og granatepli, til dæmis máluðu bæði Botticelli og Leonardo da Vinci slíkar myndir og á rifið aldinið að tákna pínu og upprisu Krists.

Samkvæmt einni goðsögu Gyðinga eru fræin í aldinum granatepla 613, eða jafn mörg og boð og bönn Gamla testamentisins. Gyðingar segja einnig að kórónan á enda granateplisaldins sé upphafleg fyrirmynd allra kóróna í heiminum.

Granatepli eru margsinnis nefnd á nafn í Biblíunni, meðal annars í annarri Mósebók 28:33-35 segir um skrúða presta. „Þú skalt gera granatepli úr bláum purpura, rauðum purpura og skarlati hringinn í kring á slóða hennar og gullbjöllur á milli þeirra hringinn í kring, til skiptis gullbjöllu og granatepli hringinn í kring á slóða kápunnar. Aron á að bera hana þegar hann gegnir þjónustu svo að til hans heyrist þegar hann gengur inn í helgidóminn fram fyrir auglit Drottins og þegar hann gengur út svo að hann deyi ekki.“ Aftur í sömu Mósebók 39: 24-26 segir um skrúða presta. „Þeir gerðu granatepli á slóða kápunnar úr bláum purpura, rauðum purpura og tvinnuðu hárauðu bandi 25 og þeir gerðu bjöllur úr skíru gulli og festu þær á milli granateplanna á slóða kápunnar hringinn í kring, 26 gullbjöllur og granatepli til skiptis hringinn í kring á slóða kápunnar. Þetta var ætlað til þjónustunnar eins og Drottinn hafði boðið Móse.“

Fjöldi trúarlegra mynda sýna Maríu guðmóður með Jesú og granatepli. Á mynd ítalska endurreisnarmálarans Botticelli frá 1487 táknar rifna aldinið pínu og upprisu Krists. 

Í Ljóðaljóðunum segir karlmaður til ástkonu sinnar „tennur þínar sem ær í hóp, nýbaðaðar, allar tvílembdar, og engin lamblaus, gagnaugun eins og sneitt granatepli undir andlitsblæjunni“ og hún svarar seinna „förum snemma upp í vínekrurnar, sjáum hvort vínviðurinn blómstrar, hvort blóm hans hafa opnast, hvort granatviðurinn stendur í blóma. Þar gef ég þér ást mína.“

Ekki er talið ólíklegt að granatepli sé hinn einni og sanni forboðni ávöxtur í aldingarðinum Eden.

Granatepla er getið þrisvar í Kóraninum. Fyrst í Súru 6 – Nautgripir, versi 99 þar sem fjallað eru um gróandann. „Hann sendir niður vatn af himnum, svo að upp ljúkast blómknappar á hverri jurt og lauf sprettur af trjám, og vér ræktum korn á þéttum kólfum, pálmatré hlaðin döðluklösum, og garða með vínberjum, ólífum og granateplum allskonar. Hyggið að, þegar aldin þroskast. Þar mega trúaðir að sönnu sjá teikn.“ Seinna í sömu súru versi 141 segir: „Það er Hann sem gefur görðum grósku, girtum og ógirtum, þar sem vaxa döðlupálmar og korn, ólífur og granatepli alls konar. Neyttu ávaxtanna þegar þeir þroskast, og gefðu fátækum verðugan skerf af þeim í degi uppskerunnar. en sólundaðu þeim ekki, því Allah hefur vanþóknun á þeim eyðslusama.“ Í súru 55 – Hinn Náðugi, versi 69 segir frá görðum Paradísar. „Í hvorum þeirra spretta döðlur og granatepli.“

Samkvæmt búddisma eru þrjú aldin helg, appelsínur, ferskjur og granatepli og sagt er að Búdda hafi vanið kvendjöfulinn Hariti af þeim slæma ávana að borða börn með því að gefa henni granatepli í staðinn.

Granatepli í matinn og aðrar nytjar

Fræ granateplis eru borðuð hrá og úr aldinhlaupinu er búinn til vinsæll drykkur í Mið-Austurlöndum. Í Írak og víðar í nágrenninu er hefðbundin leið til að pressa safann úr aldininu, sú sama og var gerð og enn er gert með vínber, það er að segja hann er trampaður úr með fótunum. Aldinin eru fyrst brotin og trampararnir búnir sérstökum skófatanaði þar sem skeljar aldinanna eru harðar.

Skjaldarmerki Granada á Spáni.

Einnig má setja berin og aldinhlaupið í safapressu og búa þannig til granateplasafa. Safinn, sem getur bæði verið sætur og súr, þótti í eina tíð góður við holdsveiki.

Fræin og aldinhlaupið er gott sem eftirréttur beint úr aldininu og grenadínsýróp sem margir þekkja var upphaflega búið til úr granateplasafa, sykur og vatni.

Í Íran er sósa, sem búin er til úr granateplasafa og valhnetum, höfð með ljósu fuglakjöti og hrísgrjónum. Í Mið-Austurlöndum og löndunum í Himalajafjöllum eru fræin einnig þurrkuð og mulin sem sætt krydd sem kallast anardana eða daru og notað á salat og út á ís.

Vegna mikils tanninnihalds og rauða litarins hefur safi granataldina og börkur granatviðar verið notaður til að lita leður og í Japan er soðið skordýraeitur úr berkinum. Ljósgulur viður trjánna er harður og oft notaður í göngustafi.

Á hverju ári eru haldnar granateplauppskeruhátíðir í Afganistan og Aserbaídsjan þar sem koma saman ræktendur og kaupendur granatepla og ráða ráðum sínum. Granarepli eru eitt af þjóðartáknum Aserbaídsjan.

Í Armeníu var til siðs að afhenda brúður granatepli sem hún kastaði í vegg og áttu fræin í brotunum að tryggja brúðhjónunum barnafjöld og gæfu.

Granatepli á Íslandi

Heitið granatepli, eða öllu heldur granataepli, er fyrst nefnt á prenti hér á landi í Guðbrandsbiblíu sem var prentuð að Hólum í Hjaltadal 1584 en þar segir um musteri Salómons í 7. kafla Fyrri Konungsbókar: „Og hann gjörði á hvorum hnappi tvær raðir með granataepli rétt um kring á einu bandi sem hnappurinn var búinn með. Og hnapparnir voru líka sem rosa fyrir salnum, fjögra álna stórir. En granataeplin voru tvö hundruð í röðum rétt um kring, ofan og neðan til þess bands sem gekk um kring miðjan hnappinn, á hvorum hnappnum á báðum stólpunum.“

Í Nýjum kvöldvökum frá 1908 er að finna þýðingu á sögunni um Ben Húr eftir Lewis Wallace og þar segir í textanum þegar menn setjast til borðs: „Svo tók hann upp vín í litlum leðurpoka, þurrkað sauðaket, sýrlenzk granatepli, arabískar döðlur, ost og brauð.“

Það er ekki fyrr en í byrjun þessarar aldar að auglýsingar um granatepli til sölu fara að sjást hér á landi. Verslunin Hagkaup reið á vaðið með innflutning á þeim og fleiri ávöxtum sem voru fáséðir hér á landi á þeim tíma.