Vavilov og aðstoðarmennirnir sem sultu í hel

Nikolay Vavilov og aðstoðarmenn hans eru líklega einu píslar­vottarnir í sögu ræktunar- og grasafræðinnar. Vavilov var Rússi sem ferðaðist víða um heim og safnaði fræi, rótum og aldinum af mismunandi yrkjum nytjaplantna. Afrakstrinum var komið fyrir í fræbanka í St. Pétursborg og geymt það.

Í tuttugu og átta mánaða umsátri Þjóðverja um Pétursborg múruðu starfsmenn fræsafnsins sig inni í hvelfingu þar sem þeir höfðu komið safninu fyrir til að verja það fyrir hungruðum íbúum Pétursborgar og hugsanlega þýska umsátursliðinu. Hitler hafði ekki síður áhuga á möguleikunum á matvælarækt í Austur-Evrópu og Úkraínu en listaverkunum í keisarahöllinni og gullforða Rússa.

Þegar hvelfingin var opnuð að umsátrinu loknu kom í ljós að nokkrir aðstoðarmenn Vavilov höfðu svelt sig í hel í stað þess að leggja sér fræin til munns.

Fræsafnið er í dag eitt af undir­stöðu fræsöfnum í heimi og að hluta grunnurinn að kynbótum sem matvælaframleiðsla í Rússlandi treystir á.

Örlög Vavilovs voru engu betri en aðstoðarmannanna því hann féll í ónáð hjá Stalín og veslaðist upp af hungri í fangabúðum Gúlagsins.

Heillaðist af nytjaplöntum

Foreldrar Vavilov voru kaupmenn sem samkvæmt sögunni unnu sig upp úr sárri fátækt og komu honum og bróður hans til mennta. Nikolay Ivanovich Vavilov fæddist í Moskvu 25. nóvember árið 1887.

Vegna fátæktarinnar og matarskortsins sem Vavilov ólst upp við og sá allt í kringum sig fékk hann ungur áhuga á matvælaframleiðslu og ræktun nytjaplantna. Hann útskrifaðist frá landbúnaðarháskóla í Moskvu árið 1910 og fjallaði lokaritgerð hans um snigla sem meindýr í landbúnaði.

Eftir útskrift fékk hann starf við hagnýta grasafræði hjá stofnun sem hafði umsjón með rannsóknum á plöntusjúkdómum og meindýrum í ræktun. Á vegum þeirrar stofnunar ferðaðist hann meðal annars um Evrópu til að kynna sér nýjustu aðferðir í vörnum gegn sveppasjúkdómum. Á þeim ferðum kynntist hann ört vaxandi fræðigrein, plöntuerfðafræði, sem hann átti eftir að helga líf sitt.

Árið 1920 vingaðist Vavilov við ungan mann frá Úkraínu sem nam við landbúnaðarháskólann í Moskvu, bauð honum á fjölda vísindafyrirlestra og hvatti hann til dáða. Sá hét Tromfin Lysenko og átti síðar eftir að verða mikill örlagavaldur í lífi Vavilov.

Valivov hlaut Lenín-orðuna, eins konar fálkaorðu, árið 1926 fyrir starf sitt í þágu sovésks landbúnaðar.

Rannsóknir á ryðstöngulsveppum

Vavilov var framkvæmdastjóri Lenín, allra stétta, landbúnaðar­akademíunnar í Leníngrad, seinna Pétursborgar, á árunum 1930 til 1940. Undir hans stjórn lagði stofnunin meðal annars áherslu á rannsóknir á skaðsemi ryðstöngulsvepps á korngresi.

Hann gerði hosur stofnunarinnar grænar fyrir kanadíska sveppafræðingnum Margréti Newton og reyndi ítrekað að ráða hana til starfa. Newton var á sínum tíma heimsfræg í heimi plöntusjúkdómafræðinga fyrir rannsóknir sínar á ryðstöngulsveppum og varnir gegn sýkingum af þeirra völdum. Vavilov bauð henni há laun og ýmiss konar hlunnindi eins og sitt eigið kameldýr til afnota á rannsóknarferðum. Newton afþakkaði boðið en kenndi við stofnunina í þrjá mánuði ári 1933.

Uppruni nytjajurta

Á þeim árum sem Vavilov starfaði við Lenín, allra stétta, landbúnaðarakademíunnar vann hann að þróun kenningar um uppruna nytjajurta. Kenningar sem hann er þekktur sem höfundurinn af í dag.

Kenningin gengur út frá því að eftirsóttir eiginleikar nytjaplantna eigi sér upphaf og hafi þróast á ákveðnu landsvæði. Eiginleikarnir sem um er að ræða eru samkvæmt kenningu Vavilov annaðhvort sjálfsprottnir eða framræktaðir af mönnum.

Hann fór í 115 rannsóknaleiðangra og ferðaðist til 64 landa. Afganistan, Íran, Taívan, Kóreu, Eþíópíu, Spánar, landa í Suður-, Mið-Ameríku og Bandaríkjanna sem dæmi. Rannsóknaraðferð hans þótti óvenjuleg að því leyti að hann leitaði ráða hjá heimafólki og talaði við bændur og tók mark á því sem þeir sögðu og skráði það hjá sér.

Niðurstaða hans var sú að kjarnasvæði í þróun helstu nytjaplantna heims væru tólf. Svæðin sem um ræðir er að finna í Kína, Indónesíu og Malasíu, Mið-Asíu, Persíu, við Miðjarðarhafið, á Indlandi og á ákveðnum svæðum í Mið- og Suður-Ameríku. Þau svæði flokkar hann í hluta, Síle, Brasilíu og Mexíkó.

Samkvæmt Vavilov gerir vitneskja um uppruna nytjaplantanna mönnum kleift að leita uppi villta ættingja þeirra og nota þá til kynbóta finnist í þeim eiginleikar sem eru til bóta eins og til dæmis þol gegn sjúkdómum.

Vavilov er því á sinn hátt upphafsmaður þess að mikilvægt sé að varðveita náttúrulegan fjölbreytileika og erfðabreytileika villtra- og nytjaplantna.

Fræsafnið

Á ferðum sínum safnaði Vavilov hátt í 220 þúsund fræjum, rótum og aldinum sem hann sendi eða hafði með sér til Pétursborgar og eru í dag grunnurinn að fræsafni Vavilov-stofnunarinnar. Safnið var á sínum tíma stærsta og fjölbreyttasta fræsafn í heimi með um 370 þúsund skráð eintök í geymslu.

Afstoðarmenn Vavilov í Péturs­borg tóku á móti sendingunum, flokkuðu fræin, aldinin og ræturnar í umbúðir, merktu og komu fyrir í geymslu í kjallara Lenín, allra stétta, landbúnaðarakademíunnar, sem í dag kallast Vavilov-stofnunin.

Í rúmlega tveggja ára umsátri Þjóðverja um Pétursborg stóðu aðstoðarmenn vörð um safnið og hleyptu engum að því. Meðan á mestu hungursneyðinni stóð borðaði fólk allt sem að kjafti kom, það skóf börkinn af trjánum í borginni og sauð mosavaxna steina til að búa til súpu. Síðar, þegar hungrið var orðið óbærilegt, át það rottur og skordýr og dæmi eru um mannát frá þessum tíma.

Aðstoðarmenn Vavilov gripu til þess ráðs að múra safnið inni í leynihvelfingu. Í lok umsátursins, vorið 1945, kom í ljós að nokkrir þeirra höfðu múrað sig inni með fræjunum, rótunum og aldinunum og soltið í hel í stað þess að borða fræin. Alls létust níu aðstoðarmenn Vavilov úr hungri í umsátrinu án þess að koma upp um hvar fræin voru falin.

Hluti fræ-, róta- og aldinsafnsins var hýstur í Úkraínu og á Krímskaga og féll það í hendur Þjóðverja árið 1943. Liðsmenn SS-sveita þýska hersins fluttu það sem herfang til varðveislu í Lannach-kastala í Austurríki.

Uppgangur Lysenko

Á meðan Vavilov ferðaðist um heiminn og skoðaði plöntur vann Lysenko sig upp innan kommúnistaflokksins og var einn helsti ráðgjafi Stalíns um landbúnað og hvað ræktun varðar.

Lysenko hafði andúð á erfðafræði og þróunarkenningu Darwins og taldi hvort tveggja enn eitt dæmið um stéttahyggju og valdatæki yfirstéttarinnar. Hann var þeirrar skoðunar að veiklaðar plöntur fórnuðu sér fyrir þær sterkari og legðust niður til að deyja yfir rótum þeirra og breyttu sér í áburð. Lysenko til málsbóta þá lagði hann áherslu á dýravelferð og taldi réttilega að kýr mjólkuðu betur væri farið vel með þær.

Handtaka og dauði

Vavilov forðaðist framan af að gagnrýna ræktunarhugmyndir Lysenko en mun persónulega hafa þótt hann ærið slakur ræktunar- og fræðimaður. Að lokum, þegar hann var undir þrýstingi beðinn um að gefa sitt álit á hugmyndum Lysenko, gagnrýndi hann þær harðlega. Lysenko læddi nokkrum vel völdum orðum í eyra Stalín og 6. ágúst 1940 var Vavilov handtekinn þar sem hann var á ferðalagi í Úkraínu.

Eftir langar og strangar yfirheyrslur, sem sagt er að hafi verið nálægt 400, allt að 13 klukkustundir í senn og samanlagt um 1700 klukkustundir, var Vavilov dæmdur til dauða í júlí 1941.

Í dómnum er hann sakaður um að grafa undan sovéskum landbúnaði. Ári seinna var dómnum breytt í tuttugu ára fangelsi. Hann lést úr næringarskorti í Gúlaginu árið 1943.
Hafinn til skýjanna

Vavilov var formlega náðaður af hæstarétti Sovétríkjanna 1955. Hann var útnefndur sem ein af hetjum sovéskra vísinda skömmu fyrir 1980. Reyndar voru valdhafar í Sovét svo uppteknir af því að hefja minningu Vavilov til skýjanna á sjötta og áttunda áratug síðustu aldar að þeir gáfu út frímerki með mynd af honum og nefndu bæði gíg á tunglinu og litla plánetu í höfuðið á honum.