Ber & sveppir á hvern bæ

Nú er sá tími að hægt er að hefja tínslu sveppa og berja hérlendis. Berjasælt hefur verið helst á Austur- og Norðausturlandi, en fregnir af sveppum berast hins vegar víðs vegar af landinu og vart seinna vænna en grípa tækifærið.

Telja leikmenn best að ætla sér dag í sveppamó er rignt hefur 2–3dögum áður en sveppamósdaginn sjálfan þarf að haldast þurrt.

Gott er að kynna sér vel útlit sveppanna áður en haldið er af stað og fyrir nýgræðinga er ágætt að ætla sér að tína eina til tvær tegundir sveppa sem eru hvað auðþekkjanlegastir.

Þeir allra heitustu

Vinsælir íslenskir matsveppir sem finnast víða eru lerkisveppur og kúalubbi, en algildir eru einnig kóngssveppir og furusveppir. Kóngsveppir eru vinsælir mat- sveppir og má gjarnan finna í greniskógum þar sem gömul og stór tré ráða ríkjum. Furusveppina, sem þykja góðir, má finna víða um land, oft nálægt byggð, en fjarlægja þarf himnuna af hatti sveppanna áður en þeirra er neytt.

Svo eru það kantarellusveppirnir sem þykja mikið hnossgæti en oftar en ekki vel faldir og þannig fágætari en aðrar tegundir. Það er því keppst um fund þessarar tegundar og þeir sem vel þekkja til kantarelluslóða segja helst ekki frá. Vesturland og Vestfirðir hafa þó komið þarna sterkt inn skv. ónafngreindum upplýsingum. Siglu- og Ólafsfjörður svosum líka. Allavega, þeir sem eru svo heppnir að reka augun í eitthvað gult, td. hálfhulið mosa, mega búast við því að ef um kantarellusvepp er að ræða megi jafnan finna þar heila hjörð.

Unga sveppi skal velja til tínslu fremur en eldri, þá helst vegna skemmda eða ágangs skordýra og maðka.

Segir Guðríður Gyða Eyjólfsdóttir, einn helsti sveppafræðingur landsins frá því að smá æfingar sé þörf er kemur að því að meta ferskleika sveppanna. Gæðin séu misjöfn eftir tegundum. Má þar nefna lerkisvepp sem verður ónýtur mun fyrr en furusveppur – og svo hafi sveppamýi fjölgað allverulega síðan 2017. Mýið sé t.a.m. hrifið af ungum lerkisveppum, en þeir sem hafa orðið fyrir ágangi mýsins bera nú rauðleitt pípulag fremur en gult.

Svo er gott að hafa í huga að meðan eldri sveppir gegna því hlutverki að sjá um fjölgun tegundarinnar má gjarnan hafa augun hjá sér því oft er um yngri sveppi að ræða í nágrenninu.

Gæta skal þess að forðast sveppatínslu á umferðareyjum eins og oft hefur þótt vinsælt ... en þá helst vegna þeirra áhrifa sem útblástur bifreiða hefur á þá.

Hafið bak við eyrað

Gott er að hafa sér til handargagns einhvers konar upplýsingarit eða myndabók um helstu sveppategundir til að glöggva sig á. Körfu, lítinn kassa eða annað ílát sem loftar um – ekki plast – til þess að geyma sveppina í, gjarnan bursta og lítinn beittan hníf.

(Svokallaðan sveppahníf má versla víða og hefur þá gjarnan áfastan bursta.) Þó eru þeir sem kjósa fremur að snúa sveppina lausa úr jörðunni og er það hið ágætasta mál.

Best er að hreinsa þá strax eftir bestu getu, skera skemmdir í burtu, jafnvel í tvennt ef stendur til að þurrka þá – og gæta þess að þeir séu ekki maðkaðir. Talið er óráðlegt að geyma ferska sveppi lengur en sólarhring eftir tínslu og þeir þá annaðhvort þurrkaðir eða frystir.

Ef þurrka á sveppina skal sneiða þá niður og setja á grind eða annan stað sem loftar um þá – ganga svo úr skugga um að þeir séu stökkir af þurrki áður en þeir eru settir í loftþétt ílát. Fyrir neyslu eða matreiðslu skal svo leggja þá í nokkurra klukkustunda bleyti áður, svo bragðgæðin fái að njóta sín sem best.

Þá sveppi sem áætlað er að frysta skal skera í bita er heim er komið, og hita á pönnu við vægan hita. Þá eru þeir látnir kólna að fullu, frystir að því loknu og geta þannig haldið gæðum sínum í marga mánuði.

Ber er hver að baki ...

Neysla berja hérlendis hefur alla tíð verið búbót og hefst almenn berjatínsla jafnan síðustu vikuna í ágúst. Berin eru stútfull af vítamínum og andoxunarefnum og því um að gera að bregða sér í berjamó þessa dagana.

Sultur, hlaup, saft og vín er allt eitthvað sem við getum notið þess að gæða okkur á og má með einföldu móti útbúa úr þessum nytjum landsins þó einfaldast sé auðvitað að borða þau bara með rjóma og sykri. Berjasvæði eru víða í dölum og við hraun og á meðan tínsla berja skipti suma meira máli en aðra má ekki gleyma því að útiveran er ekki síður gefandi en kílóatala berjanna. Gott nesti er nauðsynlegt og heitur drykkur, auk auðvitað íláts fyrir berin og berjatínsla.

Ber allt árið?

Um miðja síðustu öld var ágangur svo mikill að landeigendur tóku til þess bragðs að banna berjatínslu á jörðum sínum og mátti m.a. sjá tilkynningar þess efnis í dagblöðum landsins.

Berjatínsla og þau hlunnindi sem henni fylgdu voru vinsælt málefni enda um nytjajurt að ræða sem gaf til heimilisins. Þótti bókin (Grænmeti og) ber allt árið eftir Helgu Sigurðardóttur sem útgefin var um þessar mundir afar vinsæl, en þar fengust leiðbeiningar um hvernig húsfreyjurnar gætu sem best nýtt berin við heimilishaldið. Gárungar þess tíma gátu auðvitað ekki stillt sig enda bauð titillinn upp á endalausa útúrsnúninga, svona sérstaklega af því að bókin var víst í daglegu tali kölluð „Ber allt árið“.

Telja flestir að útlit sé fyrir ágætis berjasprettu en Sveinn Rúnar Hauks- son, læknir og einn helsti berjatínslu- sérfræðingur þjóðarinnar spáir því að helst leiti hugurinn austur er kemur að því að ætla sér í berjamó. Mælir hann þá sérstaklega með að fara nálægt Mýrdalssandi og Kirkjubæjarklaustri en svo séu bláber nú ævinlega hægt að finna í Eyjafirðinum.

Frumvarp vegna áfengislaga

Á meðan aðaluppistaða sultu, hlaups og safts er ber og sykur, vatn og hleypiefni kannski, er víngerð krækiberja ekki mikið flóknari. Atvinnumenn mæla með að merja berin og hafa þau í sykri eða hunangi, vatni og geri í rúma viku ... en rétt er að taka fram að framleiðsla á áfengi til einkaneyslu er ekki litin hýru auga af yfirvöldum.

Fyrir áhugasama er rétt að benda á að nú í ár var lagt fram eftirfarandi frumvarp til breytinga á áfengislögum (heimabruggun). Er það svohljóðandi:

„Lagðar eru til breytingar á áfengislögum þannig að heimilt verði að framleiða áfengi til einkaneyslu með ákveðnum takmörkunum.“ Kemur fram í frumvarpinu að á undanförnum árum hafi orðið til rík menning heimabruggunar; „Almenningur virðist oftar en ekki lítt upplýstur um að heimabruggun áfengis til einkaneyslu feli í sér refsiverðan verknað, sem bendir til þess að réttarvitund almennings kunni að vera á skjön við hið lögfesta og fortakslausa bann í 4. gr. áfengislaga. Með vísan til framangreinds er talið tímabært að aflétta banni við framleiðslu áfengis til einkaneyslu og heimila slíka framleiðslu upp að ákveðnu marki.“

En niðurstaða frumvarpsins er í vinnslu og því sjálfsagt affarasælast að sleppa öllum hugmyndum að berjavíni og bjóða lesendum upp á uppskrift að góðu og gildu kræki- og bláberjahlaupi eftir meistarann Albert Eiríksson.

Heldur Albert úti uppskrifta- og upplýsingavefsíðunni vinsælu, www.alberteldar.is. Þar er að finna ógrynni uppskrifta sem kitla bragðlaukana auk almennra upplýsinga er varða meðal annars háttvísi við matarborðið.

Krækiberja- og bláberjahlaup (a la Albert)

1,5 l berjasaft
700 g sykur
1/3 tsk. salt
2 kanelstangir
1-2 msk. negull (gjarnan í lítinn taupoka sem bundið er fyrir)
2 vanillustangir eða
2 msk. vanillu-extrakt
1 poki Melatin hleypir (blár)

Saft, sykur, salt og krydd sett í pott og hitað saman. Þegar suðan kemur upp, er hleypinum stráð út í og þeytt um leið með píski. Látið bullsjóða í eina mínútu og þeytið áfram með pískinum.

Hellt í tandurhreina könnu og hellt úr henni í krukkur sem hafa verið soðnar og hafa beðið rólegar í vaskinum eftir innihaldinu. Lokað strax og kælt.

Gaman er að segja frá því að Páll Bergþórsson, hinn ástsæli veðurfræðingur okkar Íslendinga og tengdafaðir Eiríks, samdi ljóð í tilefni tilvistar hlaupsins og mega lesendur því vera vissir um að þarna sé um afbragðs gott hlaup að ræða.