Hvenær skal gripið til aðgerða gegn illri meðferð á dýrum?

Dýravelferðarmál hafa verið ofarlega á baugi þjóðfélagsumræðunnar á undanförnum mánuðum, vegna nokkurra mála þar sem aðbúnaður dýra hefur ekki verið lögum samkvæmt. Matvælastofnun (MAST) hefur legið undir ámæli fyrir að bregðast seint við ábendingum um slík alvarleg tilfelli og aðgerðarleysi, þegar ljóst þykir að dýr séu illa haldin. Hrönn Ólína Jörundsdóttir, forstjóri Matvælastofnunar, hefur sagt að hún telji að starfsfólk hennar vinni að dýravelferðarmálum innan þeirra heimilda sem stofnunin hefur, af heilindum og einlægni en klárlega þurfi að rýna faglega hvernig megi bæta vinnu stofnunarinnar.

Dýraverndarfólk hefur í þessum málum deilt hart á MAST fyrir langlundargeð gagnvart meintu dýraníði. Stofnunin hefur svarað með því að benda á þröngan ramma laganna, að stofnunin sem stjórnvald skuli beita vægasta úrræði hverju sinni til að ná fram úrbótum og sé skylt að fara eftir skýrum verkferlum.

Forkastanleg vinnubrögð

Anna Berg Samúelsdóttir, bú­fræðingur og landfræðingur, á sæti í fagráði um velferð dýra auk þess að sitja í stjórn Dýraverndarsambands Íslands. Hún segir vinnubrögð MAST hafa verið forkastanleg í haust, í málum tengdum Nýjabæ í Bæjarsveit í Borgarfirði. „Það að hafa sett þessi 30 hross sem voru í Borgarnesi, vannærð og vanhirt, eins og sést hefur á myndum, út í haga án fóðurs og húsaskjóls. Grös voru þá farin að falla, haustlægðir að hefjast og þau ekki í ástandi til að bata sig. Ekki var vart við að þeim væri gefið hey og þau fengu ekki aðgengi að húsaskjóli né öðru skjóli í þeim haustlægðum sem gengu yfir í september og fram til 18. október, þegar Matvælastofnun fór í aðgerðir.“

Hún gagnrýnir stofnunina fyrir að hafa ekki gripið til tækra úrræða, til að mynda þeirra sem tíunduð eru í greinum 37, 38 og 39 í lögum um velferð dýra. Þar eru tiltekin ákvæði um vörslusviptingu dýra og haldlagningu, úrbætur sem ekki þola bið og tímabundið bann við dýrahaldi. Sérstaklega nefnir hún 39. greinina þar sem fram kemur að telji Matvælastofnun það nauðsynlegt, til að stöðva eða koma í veg fyrir illa meðferð á dýrum, geti hún fyrirvaralaust og til bráðabirgða svipt umráðamann heimild til þess að hafa eða sjá um dýr þar til úrbætur hafa verið gerðar eða dómur fallið.

Tilgreindir frestir til úrbóta

Hrönn segir að heimild til að svipta umráðamann tímabundið leyfi til að hafa eða sjá um dýr, sé eingöngu virk eftir að vörslusvipting hefur farið fram og þá á grundvelli 37. eða 38. greina laganna. Í 37. greininni kemur fram að stofnuninni sé heimilt að taka ákvörðun um að svipta umráðamann dýra vörslu þeirra, ef aðilar sinna ekki fyrirmælum um úrbætur innan tilgreinds frests meðan 38. greinin gerir stofnuninni heimilt að vörslusvipta í tilvikum þar sem aðgerðir þola ekki bið. „Í málum þar sem stofnunin vörslusviptir umráðamann dýrum, þá höfum við heimild til að skipa bústjóra en við getum ekki skipað bústjóra nema varsla dýranna sé komin í hendur MAST og bústjóri er því að sinna dýrum sem er í vörslu MAST.

Það er svo stundum flóknara í raunveruleikanum þó svo við höfum þessar heimildir. Algengt er að leitað sé til nærsamfélagsins og það er ekki auðfundið þar sem fæstir vilja eða geta komið inn og sinnt heilu búi í einhvern tíma því þetta er oft í einhverja daga og þá með oftast erfiðan eiganda á hliðarlínunni. Það þarf að fóðra, mjólka, moka út og svo framvegis – og aðilar sem hafa þekkingu á þessu eru sjálfir í búskap.

Eins þarf að huga að því að þetta fer fram í húsum og á landi aðilans sem hefur verið vörslusviptur og sá getur virkilega gert okkur og bústjóranum erfitt fyrir, til dæmis með að neita aðgangi að tækjabúnaði og heyi og jafnvel aðgangi að dýrunum. Þannig að það hefur oft verið mjög erfitt að fá inn aðila sem vilja taka við sem bústjóri. Í erfiðum tilfellum er MAST að vinna að þessu með aðstoð lögreglu til að tryggja öryggi okkar starfsfólks. Þarna eru gjarnan aðstæður sem fáir vilja setja sig í. Þannig að þó þessar heimildir séu í lögum þá hefur verið áskorun að beita þeim í raunveruleikanum. En að setja bústjóra eða leggja á tímabundið bann við búfjárhaldi á eingöngu við þegar búið er að vörslusvipta.“

Starfað samkvæmt lögum frá 2014

Matvælastofnun starfar samkvæmt lögum um velferð dýra, sem tóku gildi árið 2014. Þá færðist eftirlit með velferð dýra til stofnunarinnar frá sveitarfélögunum. Með þeim lögum fékk Matvælastofnun rýmri heimildir til beitingar þvingana og stjórnvaldssekta í dýravelferðarmálum. Að sögn Hrannar var hægt að beita vörslusviptingum frá árinu 2014, en á árunum 2015 til 2016 hafi verið þróað verklag við beitingu sekta og á árinu 2016 hafi stofnunin byrjað að beita þeim.

Þótt rammi laganna sé þröngur og starfað sé eftir skýrum verklagsreglum, þá er óhjákvæmilegt annað en það komi í hlut eftirlitsfólks og sérfræðinga MAST að meta alvarleika mála hverju sinni – til að ákvarða um aðgerðir eða aðgerðaleysi stjórnvaldsins. Hrönn segir að umgjörð eftirlitsins sé skýr. „Það er settur rammi fyrir sérhæft eftirlitsfólk til að gefa fresti í verklagsreglunum. Það fer svo eftir eðli máls hversu stuttur eða langur frestur er gefinn, allt frá því að vera einhverjar klukkustundir í hámarkslengd frests sem er einn mánuður. Eins ef ástandið er metið það alvarlegt, þá er hægt að bregðast strax við, samkvæmt 38. grein þegar aðgerðir þola ekki bið.

Allt er þetta skýrt í verklagsreglum. Sérgreinadýralæknar dýrategunda sjá svo um að tryggja samhæfingu milli landsvæða og samráð milli dýrategunda, lengd fresta, aðgerða og mat á frávikum. Í málum sem þessum þá eru það sérhæfðir aðilar sem meta meðal annars holdafar og aðbúnað dýranna og eru viðbrögð stofnunarinnar ákvörðuð út frá þeim niðurstöðum,“ segir Hrönn og bætir við að yfirlit um almennt eftirlit með dýravelferð stofnunarinnar sé aðgengilegt, meðal annars í ársskýrslum hennar.

„Þar má sjá fjölda skoðunaratriða, hlutfall þeirra sem er í lagi og þar sem ólag er; bæði frávik og alvarleg frávik. Þá má þar finna atriði, þar sem aðilar hafa fengið úrskurð um frávik en bætt úr þeim,“ segir hún.

Ill meðferð dýra á aldrei að líðast

Anna Berg spyr hversu lengi hægt sé að gefa fresti til úrbóta þegar ástand dýra sé augljóslega alvarlegt. „Ill meðferð dýra á aldrei að líðast og það að fela sig á bakvið stjórnsýsluferla í þessu tiltekna máli finnst mér slæleg vinnubrögð.

Það er líka umhugsunarvert ef þeim starfsmönnum MAST sem að þessu máli koma finnst ástand þessara skepna, sem myndir hafa birst af, þoli bið á meðan málið er í ferli. Með því er verið að gjaldfella alvarleika málsins, sem er að þessi dýr búa við alvarleg vanhöld, fá ekki nægilegt fóður og grunnþörfum þeirra er ekki sinnt. Og þrátt fyrir að svo sé fyrirkomið með þessi dýr þá fá eigendur ítrekaða fresti til úrbóta. Málið hefði átt að vinna hratt og örugglega og það átti aldrei að þurfa að koma í fjölmiðla. Það er vel hægt að gæta að öllum stjórnsýsluferlum, sanngirnis, ásamt virðingu gagnvart eignarréttinum samhliða tafarlausum úrbótum þegar dýr eru í neyð,“ segir Anna og vísar aftur til úrræða 39. greinar laga um velferð dýra.

Engar ályktanir eða fundargerðir fagráðs

Sem fyrr segir á Anna sæti í fagráði um velferð dýra, tilnefnd af Dýraverndarsambandi Íslands. Með henni í ráðinu sitja þau Sigurborg Daðadóttir yfirdýralæknir, sem er formaður, Hilmar Vilberg Gylfason, yfirlögfræðingur Bændasamtaka Íslands og tilnefndur af samtökunum, Katrín Andrésdóttir dýralæknir, tilnefnd af Dýralæknafélagi Íslands, og Henry Alexander Henrysson, heimspekingur og kennari í siðfræði, tilnefndur af Siðfræðistofnun Háskóla Íslands.

Hlutverk þess er meðal annars að vera Matvælastofnun til samráðs um stefnumótun og einstök álitaefni á sviði velferðar dýra, að fylgjast með þróun dýravelferðarmála og upplýsa stofnunina um mikilvæg málefni á sviði dýravelferðar auk þess að taka til umfjöllunar mál á sviði velferðar dýra að beiðni einstakra fagráðsmanna.

Áðurnefnd dýravelferðarmál voru tekin fyrir á fundum ráðsins í nóvember en trúnaður gildir um innihald þeirra og fundargerðir hafa ekki verið gerðar opinberar. Sigurborg staðfestir að málin í Borgarbyggð hafi verið tekin til umræðu á fundum ráðsins en ekki hafi enn verið unnin ályktun frá þeim til birtingar í fundargerð. Raunar hefur ekki verið birt nein fundargerð ráðsins frá 29. júní 2022. Hún segir að því miður hafi orðið misbrestur á þessum birtingum að undanförnu en ætlunin sé að koma því fljótlega í lag.

Ábendingum fjölgar

Þegar fjallað var um dýra­velferðarmálin í haust í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum, var það talsvert gagnrýnt að litlar upplýsingar fengjust um málin frá MAST. „Vinnuregla okkar er að tjá okkur ekki um mál sem eru í vinnslu, við þurfum að gæta að því að fylgja persónuverndarlögum,“ segir Hrönn við þeirri gagnrýni. Stofnunin hafi þó neyðst til að senda frá sér tilkynningar um stöðu einstakra mála, meðal annars til að leiðrétta rangfærslur og til að útskýra verklag sitt.

Talsvert hefur einnig verið gagnrýnt að Matvælastofnun virðist ítrekað hafa tekið fálega ábendingum frá almenningi um illa meðferð á dýrum – og jafnvel ekki staðfest móttöku á slíkum ábendingum. Þetta þykir skjóta skökku við þar sem stofnunin óskar sérstaklega eftir slíkum ábendingum í gegnum sérstaka gátt á sínum vef. Hrönn segir að ábendingum um alvarleg dýravelferðarmál sé forgangsraðað og lagt hafi verið upp úr því að bæta viðbrögð við móttöku ábendinga. „Haldið er utan um allar ábendingar, skýrslur og aðgerðir. Hins vegar virðist ábendingum vera að fjölga og MAST er að skoða leiðir til að sinna þeim.

Ef ábendingin reynist á rökum reist, þá fer málið í hefðbundið ferli innan stofnunarinnar þar sem haldið er utan um stöðuna í eftirlitskerfi stofnunarinnar. Þar er skráð eftirlit, frávik, viðbrögð, aðgerðir, tímafrestir og svo framvegis. Eins má sjá í samantektunum á ársskýrslunum að það er einhver fjöldi ábendinga sem eiga ekki heima hjá MAST og þær eru þá áframsendar á viðkomandi stjórnvald, til að mynda heilbrigðiseftirlitin eða Umhverfisstofnun. Hins vegar fara ábendingar gegnum ákveðna síu þar sem við sannarlega verðum að forgangsraða okkar verkefnum miðað við fjármögnun og mannafla. Ég myndi þó telja að við séum með gott eftirlit með alvarlegum ábendingum.“

Mikil fjölgun ábendinga

Á síðustu þremur árum hefur ábendingum fjölgað verulega um illa meðferð á dýrum; árið 2019 bárust 650 ábendingar, 825 árið 2020 og á síðasta ári voru þær komnar í 983.

Hrönn segir að stærsti hluti af starfsliði MAST sé samhæfð vél. „Allt miðar starfið að því að tryggja eftirlit og framkvæmd eftirlits þó svo að eftirlitsþeginn sjái svo eingöngu sjálfan eftirlitsaðilann. Eftirlit með dýravelferð er samtvinnað eftirliti með frumframleiðslu, bændum, dýraeigendum, sláturhúsum, fiskeldi og svo framvegis.“

Úttekt og eftirlit

Í haust kallaði matvælaráðuneytið eftir upplýsingum frá Matvæla­ stofnun um framkvæmd eftirlits og verkferla vegna velferðar dýra. Vísað er til tilfella þegar grunur leikur á að umráðamenn séu ekki að uppfylla ákvæði laga, hvort sem um ræðir almennt eftirlit eða samkvæmt ábendingum sem berast stofnuninni.
Ráðuneytið óskaði einnig eftir upplýsingum um hvort stofnunin telji skort á heimildum í lögum til að tryggja velferð dýra og grípa til viðeigandi ráðstafana þegar aðstæður krefjast.

Þá vinnur Ríkisendurskoðun á frumkvæðisúttekt á eftirliti Matvælastofnunar með velferð dýra og mun skila niðurstöðum hennar í opinberri skýrslu til Alþingis.

Hrönn fagnar bæði erindi matvælaráðuneytisins og úttekt Ríkisendurskoðunar. „Ég er hins vegar ekki sammála þeim sem segja að augljóst sé að eitthvað mikið sé að. Það er verið að framkvæma faglega úttekt hjá Ríkisendurskoðun og mikilvægt að rýna þær niðurstöður til gagns ef við þurfum að bæta ferla innanhúss. En þessi mál þurfa alltaf að vera í endurskoðun og spurning hvort við þurfum ef til vill ný tól og tæki til að geta brugðist við breyttum aðstæðum,“ segir hún.