Kýrnar fá ekki í bakið, en …

Það þekkja það flestir að „fá í bakið“ og oft er lélegri rúmdýnu kennt um og vilja margir meina að maður eigi að skipta um rúmdýnu á 10 ára fresti. Þó svo að kýrnar fái nú líklega ekki í bakið, a.m.k. með sama hætti og mannfólkið, þá skiptir legusvæðið þeirra líka afar miklu máli.

Það er vel þekkt staðreynd að kýr sem ekki hvílast nóg eru nytlægri, en hvað þarf til svo að kýrnar hvílist nóg? Fyrst og fremst er það hönnun legubássins sem hefur áhrif á hvíld kúnna og sé rýmið nægt, undirlagið mjúkt og þurrt þá eru forsendurnar til staðar svo kýrnar geti hvílst vel.

Af hverju?

Rannsóknir hafa sýnt fram á að séu kýr afslappaðar og á mjúkum og vel hönnuðum legubásum verður blóðflæðið til júgursins gott sem hefur svo bein jákvæð áhrif á mjólkurframleiðsluna. Ef kýrnar standa hins vegar hlutfallslega mikið þá er þessu í raun þveröfugt farið. Þessi einfalda staðreynd gerir það að verkum að eitt af aðalmarkmiðum með hönnun fjósa er að útbúa þau með þeim hætti að kýr geti legið og það sem lengst.

Breytilegur legutími

Legutími kúa er ekki ein föst stærð heldur er hann mjög breytilegur á milli kúa, þetta skýrist m.a. af þáttum eins og hönnun básanna sjálfra, aðgengi kúnna að básunum, fóðri og vatni auk þéttleika í fjósi. Allir þessir þættir skipta máli og má nefna sem dæmi að sé aðgengið að vatni takmarkað, þ.e. fáir staðir í fjósinu þar sem kýrnar eiga að drekka, þá sýna rannsóknir að legutíminn getur orðið styttri!

Algengt er að miða við að kýrnar nýti legubásana um helminginn af sólarhringnum en því hærra hlutfall sólarhringsins sem fer í hvíld, því betra.

Í dag er til afar fjölbreytt framboð á innréttingum fyrir legubása.

Röng notkun herðakambsslár

Rangt staðsettar innréttingar og of litlir legubásar koma í veg fyrir að kýrnar geti lagst niður og staðið upp á eðlilegan hátt og það sem hefur mest áhrif á hversu auðveldlega kýrin getur staðið upp og lagst niður í legubásnum, og hvernig kýrin kemur til með að liggja, er staðsetning og hönnun herðakambsslárinnar. Hér áður fyrr var herðakambs-sláin í raun notuð eins og hálfgert stjórntæki fyrir leguhegðun kúa og ef herðakambssláin var sett of framarlega í básinn var hætta á því að kýrin legðist of innarlega í
básinn og þar af leiðandi gat hún orðið óhrein af þeim völdum og básinn skítugur.

Margir tóku því til þess ráðs að hafa herðakambsslána mjög aftarlega í básunum en það ýtti oft kúm út í það að liggja nánast út af í básunum með tilheyrandi neikvæðum áhrifum á velferð þeirra. Í dag er afstaðan til herðakambssláa önnur enda hafa rétt staðsett bringuborð eða -rör leyst úr þessum staðsetningarvanda að mestu. Með því að vera með slíkan búnað í básunum þá afmarkast legusvæðið fyrir kýrnar og flestar ná að liggja rétt, óháð því hvernig herðakambssláin er í raun stillt.

Legubásarannsókn

Nýleg þýsk rannsókn, sem gerð var á 64 kúabúum, sýndi fram á að beint samhengi var á milli þess hvernig legubásarnir voru hannaðir og hve hreinar kýrnar voru. Hreinleiki kúa skiptir verulega miklu máli enda eru hreinar kýr með betra júgurheilbrigði svo dæmi sé tekið.

Þá eru kýr almennt þannig að þær kjósa að halda sér hreinum svo óhreinindi á húð eða hárum er ekki eitthvað sem þær kjósa sjálfar. Kúabúin í þessari rannsókn höfðu að meðaltali 374 kýr og voru fjósin öll legubásafjós en þó með mismunandi gerðir legubása. Sum fjósin voru með legubásagúmmímottur með undirburði ofan á eins og þekkist víða á Íslandi, en önnur með hálm- eða sandfyllingu í básunum.

Bein áhrif á hreinleika

Niðurstöðurnar sýndu skýrt fram á áhrif þess á kýrnar hvernig básinn var bæði hannaður og frágenginn. Þannig var t.d. beint samhengi milli þess hve kýrnar voru óhreinar og rangrar hönnunar eða frágangi á legubásainnréttingum. T.d. voru 81% kúnna, þar sem gúmmímottur voru í legubásum, óhreinar á fótum í samanburði við einungis 45% kúa þar sem sandur eða hálmur var í stað gúmmímotta.

Þetta átti einnig við um hreinleika á júgri en 69% kúnna, þar sem gúmmímottur voru í legubásum, voru stigaðar óhreinar í samanburði við 35% kúa í fjósum þar sem var sandur eða hálmur. Þessar niðurstöður má hæglega heimfæra upp á íslenskar aðstæður og mæla með því, í ljósi þess hve mörg fjós eru með gúmmímottur á Íslandi, að tryggja næga notkun á undirburði ofan á þessar mottur.

Herðakambssláin hefur áhrif

Eins og áður segir hefur hlutverk herðakambsslár breyst á síðustu 25 árum og frá því að vera notuð til þess að reyna að tryggja það að kýrnar myndu ekki óhreinka bás-ana, með því að geta ekki lagst of ofarlega í þá, yfir í það að hafa það hlutverk að halda innréttingunum á sínum stað. Þetta breyttist í raun með tilkomu svokallaðra vel-ferðarherðakambssláa, sem njóta vaxandi vinsælda en dæmi um slíka má sjá á meðfylgjandi mynd. Í raun eru til í dag ótal aðrar gerðir innréttinga, sem hafa þó það sama meginmarkmið að taka tillit til kúnna og þarfa þeirra í stað þess að vera einhvers konar takmarkandi búnaður á eðlilega hreyfingu kúnna.

Niðurstöður rannsóknarinnar, sem hér að framan var nefnd, sýndu skýrt fram á mikilvægi þess að herðakambssláin væri ekki fyrir kúnum þegar þær ætla að nota básana og því hærri sem herðakambssláin var, því hreinni voru þær! Hins vegar, og kemur það ekki á óvart, urðu kýrnar óhreinni því lengra fram í básnum sem herðakambssláin var. Þetta kemur heim og saman við fyrri ráðleggingar um að nota herðakambsslána til þess að „stilla af“ kýrnar í básunum. Eins og áður segir þá er í dag mælt með því að nota rétt staðsett bringuborð til þess að stilla kýrnar af í básunum í stað herðakambsslárinnar.

Breidd legubássins

Það er algengur misskilningur bænda víða um heim að einhverjar málsetningar í reglugerðum segi í raun til um hvað sé rétt að hafa bása langa eða breiða. Yfirleitt er það þannig að í reglugerðum er bara kveðið á um lágmörk, þ.e. minnstu mögulegu stærðir sem heimilt er að vera með.

Fullyrða má að oftar en ekki þá eigi að horfa til annarra þátta við stærðarval þegar básar eru hannaðir og framangreind rannsókn sýndi að breidd básanna hefur bein áhrif á hreinleika kúnna. Þannig urðu þær hreinni með breikkandi básum og fyrir hverja 10 sentímetra sem básarnir breikkuðu, lækkaði hlutfall óhreinna kúa um 18,5%!

Hvernig á að meta ástandið?

Til þess að meta hvernig staðan er í fjósi á hverjum tíma er einna best og skilvirkast að skoða það hve margar kýr standa uppi í legubásunum á hverjum tíma. Ef margar kýr standa í legubásunum er ástandið í fjósinu ekki eðlilegt og bendir það til hönnunargalla í nærumhverfi þeirra. Þegar gert er svona mat á leguhegðun kúa þarf að fylgjast með að lágmarki 10 kúm sem leggjast niður og standa óhvattar aftur á fætur. Ef allt er eins og best verður á kosið ætti það að taka kýrnar að jafnaði um 5-6 sekúndur að standa á fætur og 15-20 sekúndur að leggjast niður eftir að kýrnar eru komnar upp í básana. Ef það tekur lengri tíma, þurfa kýrnar greinilega lengri tíma til að finna rétta stöðu áður en þær leggjast sem bendir til að eitthvað sé að í umhverfinu.

Það er líka góð aðferð að fylgjast með því hvernig kýrnar haga sér í legubásnum. Ef þær eru fljótar að stíga út úr legubásunum, t.d. ef þær eru reknar upp, þá bendir það til þess að ástandið sé ekki alvarlegt. Einnig má hafa til viðmiðunar ef kýrnar standa skáhallt í legubásunum og/eða liggja þannig, að þá er líklegt að þeir séu of litlir.

Þriðja vinnureglan, við mat á hönnun legubása, er að horfa á skítinn. Við venjulega dreifingu á stærð kúa ættu u.þ.b. 20% kúnna að vera það litlar að þær skíta upp í legubásana (þ.e. skítur í fimmta hverjum legubás). Á Íslandi hefur löngum þekkst mikill munur á stærð kúa innan sömu hjarðar, nokkuð sem er mun síður áberandi í erlendum hjörðum. Þessi staðreynd gerir það að verkum að oft getur verið erfitt að stilla innréttingar básanna rétt. Hér gildir þó að horfa þarf til stærstu kúnna, enda verða þær að komast fyrir á básunum. Vandi skapast þá með minni kýr, en það verður því miður ekki á allt kosið. Af þessu má leiða að því líkur að hérlendis fari meiri vinna í þrif á legubásum en gerist víða erlendis, þar sem kýr eru jafnari að stærð.

Mýktin skiptir máli

Síðasta atriðið sem hér verður nefnt er mikilvægi þess að básaundirlagið sé mjúkt. Vitandi það að mjög mörg fjós á Íslandi eru með legubásadýnur er sérstaklega mikilvægt að minna á að tíð notkun kúa á legubásadýnum veldur auðvitað sliti á þeim og dregur úr mýkt þeirra eftir því sem líður á.

Danskar leiðbeiningar um gæði á dýnum segja að þær eigi að gefa eftir um 16-28 mm þegar kýrin stígur fæti á þær og að þær eigi að vera að lágmarki 50 mm og gjarnan 60 mm þykkar. Þá á yfirborð dýnanna að vera þannig hannað að það ýti ekki undir hárslit eða hárlausa bletti á kúnum.

Rétt er að benda á að þegar kýr fá sjálfar val um undirlag velja þær alltaf mjúkar dýnur. Það sem hefur þó áhrif á þetta val þeirra er staða þeirra innan hjarðarinnar þ.e. virðingarröðin.

Rannsóknir sýna nefnilega að kýrnar láta virðingarröðina ganga fyrir eigin þægindum við hvíld, þ.e. ef í boði er að liggja á mjúku undirlagi en t.d. við hlið háttsettrar kýr, þá velja kýr, sem eru lægra settar, frekar óþægilegt legusvæði. Í raun mjög skiljanleg afstaða, þær vilja fyrst og fremst frið, ró og næði til þess að jórtra.