Eftirmál riðuveiki: Afurðatjónsbætur langt undir meðalafurðum og bústofnsbætur duga skammt
Hrina riðutilfella varð á Norð-vesturlandi á árunum 2018–2021, þar sem skorið var niður á 11 bæjum. Á Syðra-Skörðugili í Skagafirði var skorið niður alls um 1.500 fjár haustið 2021.
„Við megum taka fé aftur haustið 2024, en það eru ákvæði í samningnum um að við getum framlengt um eitt ár. Við kláruðum að þrífa á árinu 2022, sem er þá fyrsta fjárleysisárið og síðan þetta ár. Nú erum við að hugsa um hvað við gerum,“ segir Fjóla Viktorsdóttir á Syðra-Skörðugili í Skagafirði.
„Það þarf hins vegar líklega engan viðskiptafræðing til að segja okkur það að líklega er hagkvæmara fyrir okkur að fá bæturnar í eitt ár enn, heldur en að byrja haustið 2024,“ segir Elvar Einarsson, en þau Fjóla, kona hans, stunda hrossarækt, hestaleigu, hestaferðir og ferðaþjónustu á sinni jörð ásamt því að reka þar tamningastöð. Auk þess sinnir Elvar reiðkennslu og Fjóla rekur bókhaldsstofu. Þau eru afar þakklát fyrir að hafa haft önnur störf til að sinna eftir að skorið var niður.
Afurðatjónsbætur langt undir meðalafurðum
Þegar þau eru spurð hvort þau hafi samið strax um bætur eftir niðurskurð og verið sátt við þær, segja þau að líklega hafi þau verið of fljót á sér en viljað klára þetta eins fljótt og hægt væri. „Við vildum bara fá þetta mál frá. En það voru auðvitað ýmis atriði í samningnum sem við vorum kannski ekki sátt við. En það má taka það fram að við nutum góðs af allri þeirri vinnu sem bændurnir í Blönduhlíðinni voru búnir að leggja í breytingar á samningnum árið áður. Eins og bæturnar eru reiknaðar í dag – og voru þegar við lentum í niðurskurðinum – þá er gert ráð fyrir afurðatjónsgreiðslum sem eru svo langt undir okkar meðalafurðum. Reyndar held ég að það eigi við um flest búin sem hafa lent í þessu á undanförnum árum. Þeir eru varla orðnir nokkrir sauðfjárbændur eftir, sem eru í þessu af fullum hug, sem eru með 16 kílóa meðalvigt eins og reglugerðin gerir ráð fyrir til viðmiðunar á bótagreiðslunum,“ segir Elvar.
„Þegar við lögðum síðast inn var meðalvigtin 19,8 kíló, það munar því verulega um mismuninn. Þegar reglugerðin er gefin út árið 2001, þá fannst manni mikið að vera með 17 kílóa meðalvigt,“ bætir Fjóla við.
Bústofnsbætur duga ekki
Að þeirra sögn dekka bústofnsbæturnar engan veginn kaupin á nýjum bústofni. „Ef þú ætlar að kaupa þér sambærilegan fjölda og þú varst með er það vonlaust miðað við þær bætur sem eru í boði. Við vorum komin með um 600 hausa og sáum því strax að miðað við forsendurnar sem voru gefnar í samningnum gætum við aldrei keypt þann fjölda til baka,“ segir Fjóla.
Elvar segir að þau hafi reynt að semja um einhverjar hækkanir, eins og bændurnir í Blönduhlíðinni höfðu gert, en það var án árangurs. „Við reyndum líka að fá ríkið til að leggja til fjármagn við hreinsun upp úr skurðum hér, því við töldum að þar gæti smitefni leynst. Við fengum engan hljómgrunn við því. Það var lítið hægt að bæta við eða breyta því sem stendur í reglugerðinni. Þannig að við skrifuðum bara undir og héldum lífinu áfram.“
Að vissu leyti í svipaðri stöðu og Miðfjarðarbændur
„Við vorum kannski að vissu leyti í svipaðri stöðu og þau á Bergsstöðum og Urriðaá eru núna, nema að hjá þeim var komið að sauðburði en við vorum komin með allt fé heim að hausti,“ segir Elvar. „Hér voru um þúsund lömb úti á túnum og ef við hefðum sett okkur í þær stellingar að vera með einhvern mótþróa við afhendingu á fénu þá hefðum við lent í vandræðum, því aðstæður buðu einfaldlega ekki upp á að málið yrði tafið.“
„Okkur sýnist að allir lendi í því sama, bændur hafa í raun ekkert val og skulu gjöra svo vel að undirgangast ákvæði reglugerðarinnar eins og lög gera ráð fyrir. Þegar við lendum í niðurskurðinum er Sigríður Björnsdóttir starfandi yfirdýralæknir og hún reyndist okkur afar vel sem og allt starfsfólk Matvælastofnunar sem kom að okkar málum,“ bætir Fjóla við.
Þakklát fyrir afurðatjónsbæturnar
Þau segja bæði að auðvitað beri að þakka fyrir afurðatjónsbæturnar þrátt fyrir allt. „Við erum á „launum“, fáum greitt eins og við værum með fulla framleiðslu, þ.e. bæði beingreiðslur og innlegg, það má ekki gleyma því. Reglugerðin gerir ráð fyrir að þessar greiðslur eigi að standa straum af vinnu og að byggja upp nýjan stofn, en því miður þá duga ekki þessar greiðslur til að standa straum af þeim kostnaði sem verður við niðurrif sem og uppbyggingu fjárhúsa að nýju og kaup á nýjum bústofni, þannig að bóndinn verður alltaf fyrir fjárhagslegu tjóni,“ segir Fjóla.
„Það er hluti af samningnum líka að viðhalda jörðinni, túnum og það þarf að heyja, líka sinna viðhaldi á girðingum svo annað fé komi ekki inn á þitt land. En það sem ég hef verið hugsi um varðandi þennan vinnukostnað er að það er í raun ekkert mál að rífa niður og hreinsa – en þegar kemur að því að byggja upp þá er það ekkert á færi allra að gera það. Ég er til dæmis ekki menntaður smiður og kostnaður við að ráða iðnaðarmenn í slík verk getur verið talsverður. Ég hef sjálfur áætlað að kostnaður við að standsetja fjárhúsin aftur verði aldrei undir 15 milljónum.Síðan ef við ætluðum að taka fé aftur þá myndi ekki hvarfla að okkur annað en að taka fé með verndandi arfgerðir gegn riðu. Það er alveg ljóst að næstu kannski tíu árin þá verður þetta fé mun dýrara en annað – sem ásamt auðvitað verðlagsþróuninni verður mikill kostnaðarauki við kaup á nýjum bústofni,“ segir Elvar.
Þrjátíu ár á milli niðurskurða
Þau Elvar og Fjóla segja að líklega hafi þau verið meðvituð um það í fjöldamörg ár að riðan væri einhvern veginn alltaf yfirvofandi. „Það er búið að skera niður hér á bæjum allt í kring og svo auðvitað hér á þessum bæ fyrir akkúrat 30 árum. Við vorum oft búin að tala um þetta okkar á milli, sumsé að það væri ekki hvort heldur hvenær riðan kæmi. Auðvitað var sjokkið mikið og þá fyrst og fremst eftirsjá eftir bústofninum, því við vorum með alveg gríðarlega gott fé. Árið fyrir niðurskurð sem og mörg sl. ár hefur búið hlotið mörg verðlaun fyrir afurðir,“ segir Elvar
Fjóla bætir því við að þau hafi notið þess að hafa byggt á gjöfulum grunni frá föður Elvars, Einars Gíslasonar, en þau hafi tekið við búinu af foreldrum Elvars árið 1997.
„Við fengum í gegnum árin margs konar viðurkenningar fyrir ræktun. Og er fyrst og fremst þessi merka ræktunarsaga á bænum sem maður fær ekki aftur. Það tekur þig fjöldamörg ár að rækta þetta aftur upp, sem ekki er endilega víst að takist. En svo var þetta líka þannig að við hugsuðum með okkur þegar tilkynningin barst, jæja, þá er komið að þessu,“ segir Fjóla
Að sögn Elvars hafði faðir hans gríðarlegan áhuga á ræktun sauðfjár, virtur sem slíkur og starfaði sem ráðunautur í mörg ár.
„Hann var lengi bústjóri á tilraunabúinu Hesti í Borgarfirði á yngri árum og kom að innleiðingu að því byggingarlagi sem er í lömbum í dag, lágfættara fé, með betri læri og betra bak. Hann fékk skammir fyrir þetta í byrjun því menn höfðu efasemdir um að féð gæti gengið í snjó og væri of lítið til að geta náð upp á garðana.“
Ofboðslegt tilfinningalegt tjón
Fjóla segir að margir utan sauðfjárræktarinnar átti sig ekki á því að kind er ekki það sama og kind. Sumum tengist maður meiri tilfinningaböndum o.s.frv.
„Maður upplifir svo mikið varnarleysi, þú hefur ekkert val þegar þú lendir í riðuniðurskurði, þú verður bara að fara að lögum og sitja hljóð hjá þegar bústofninn þinn er sóttur og drepinn – allt það sem þú hefur byggt upp. Þetta er alveg ofboðslegt tilfinningalegt tjón og hrikalegt að lenda í! Við eigum þrjár dætur sem tóku þetta allar mjög nærri sér og við vorum öll afar beygð daginn sem bústofninn var sóttur og keyrður burt í síðasta sinn enda áttu allir sínar uppáhaldskindur. Þarna voru í hópnum m.a. Blíða gamla, Flekka, Eik, Bolla & Dísa – bara bless, og við sjáum ykkur ekki aftur.
Síðan taka við þessi ár þegar enginn sauðburður er og svo fyrstu göngurnar þegar við eigum enga kind í fjöllunum, það var mjög erfitt – auðvitað er sauðfjárrækt búin að vera stór þáttur í lífi okkar og lífsstíll, ásamt því að vera auðvitað hluti af atvinnurekstrinum. Fyrst og fremst er fólk sauðfjárbændur ánægjunnar vegna, ekki af því það græðir svo mikið á því, “ segir Fjóla.
Elvar bætir við að hann gruni að þegar riðutilfelli séu staðfest á bæjum sé það í raun starfslokasamningur fyrir um 80 prósent bændanna.
Þrettán tonnum sóað af góðu lambakjöti
„Í okkar tilfelli fannst kind frá okkur í heimalandasmölun fyrir fyrstu göngur sem var með riðueinkenni. Hún var sótt, aflífuð og tekið úr henni sýni. Svo leið og beið eitthvað. Við vorum svo að vigta og taka frá til slátrunar þegar símtalið kom um að riða væri staðfest í þessari kind.
Við vorum búin að vera allan þann dag í fjárhúsunum kófsveitt við að vigta til slátrunar og velja líflömb þegar okkur er tilkynnt þetta – og sagt að við mættum ekki senda í sláturhús. Það er líka eitt í þessu sem er svo skrýtið að það skuli vera bannað að senda lömbin í sláturhús að hausti í þessum tilfellum; nú hefur veikin aldrei greinst í lambi og er ekki hættuleg fólki. Frekar skal hafa féð í biðstöðu úti á túni, drepa þegar kallið kemur og keyra svo suður til förgunar,“ segir Elvar. „Þrettán tonnum af góðu lambakjöti – sem er í raun alveg fáránleg matarsóun,“ segir Fjóla.
Góður gangur í ræktun með verndandi arfgerðir
„Ég er alveg afskaplega ánægður með að það skuli nú vera komið svona margt nýtt í ljós varðandi verndandi arfgerð í sauðfé. Þegar við skárum niður voru þessar rannsóknir komnar af stað en staðfest tilfelli á verndandi arfgerð er ekki staðfest fyrr en eftir niðurskurðinn hjá okkur.
Ég kallaði mjög eftir því þegar við lendum í þessu að setja meiri þunga í þessar rannsóknir og það er alveg frábært hvernig staðan er allt önnur í þessum málum í dag. Þess vegna gremst manni nú þegar komin er fram stefna um hvernig eigi að standa að þessum málum að ekki skuli vera komið fram í reglum að verndandi og áhættulitlar arfgerðir skuli vera verndaðar. Það er alveg möguleiki að gripir með slíkar arfgerðir í Miðfirði hafi verið drepnir þar,“ segir Elvar.
„Við tökum aldrei 600 kindur aftur,“ segir Fjóla. Elvar tekur undir með henni og segir að núna séu þau bara að velta fyrir sér hvort skynsamlegt sé að fara út í þennan kostnað í uppbyggingu á fjárhúsunum. „Það þýddi að við þyrftum að skuldsetja okkur um einhverjar milljónir með þessa óvissu um framtíðina – til dæmis bara varðandi afkomuna í þessu og svo erum við að eldast og spurning hvort einhver myndi taka við,“ bætir Elvar við. „Yngsta dóttir okkar er tíu ára, segist nú ætla að verða sauðfjárbóndi – en við skulum spyrja að leikslokum,“ segir Fjóla að lokum.
