Matvælakerfi og markaðssetning hluti af virðisauka
Sjálfbær þróun er meginregla sáttmálans um Evrópusambandið og forgangsmarkmið fyrir stefnu sambandsins. Framkvæmdastjórnin skuldbindur sig til að innleiða sjálfbæra stefnu samkvæmt þróunarmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna. Önnur og skyld umræða sem rætt var um á viðskiptaþingi Evrópusamtaka bænda, Copa Cogeca, sem fram fór síðla hausts, er hvernig samvinnufélög leitast í átt til sjálfbærni með því að miðla umhverfis-, félags- og efnahagsþætti sinna félaga.
Stefán Gíslason, stofnandi og eigandi umhverfisráðgjafar Íslands, Environice, fagnar þessum skrefum og bendir á að stjórnvöld hér á landi mættu vinna markvissara að því að beina bændum í sjálfbærari áttir.
Í samræmi við skuldbindinguna er evrópski græni samningurinn (European Green Deal) settur á stefnuskrá. Samningurinn miðar að því að breyta Evrópusambandinu í sanngjarnt velmegunarsamfélag með nútímalegu, auðlindanýttu og samkeppnishæfu hagkerfi. Í því felst meðal annars skuldbinding um loftslagshlutleysi fyrir árið 2050, þar með talið lækkun losunar um að minnsta kosti 55% fyrir árið 2030.
Til að ná þessum markmiðum þurfa meðal annars aðilar í landbúnaði að hafa sjálfbærni og samfélagsábyrgð að leiðarljósi.
Sjálfbærnisamningar í matvælavirðiskeðjunni
Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins tilkynnti á dögunum aðgerðir á öllum stefnusviðum, þar á meðal landbúnaðar og byggðaþróunar. Í svonefndri Farm to Fork-stefnu eru meðal annars markmið um að stuðla að umskiptum yfir í sjálfbær matvælakerfi en í henni eru lagðar fram grundvallaraðgerðir til að minnka notkun á skordýraeitri ásamt sýklalyfjanotkun, bæta dýravelferð og auka líffræðilegan fjölbreytileika, ásamt því að auka lífræna ræktun.
Hin nýja sameiginlega landbúnaðarstefna (CAP) fyrir tímabilið 2023-2027 styður viðleitni til að auka sjálfbærni í framleiðslu og framboði landbúnaðarafurða með breyttu stuðningsfyrirkomulagi og markaðsreglum. Í land- búnaðarstefnunni er einnig að finna undanþágur gegn samkeppnishamlandi samningum. Undanþágan heimilar, með vissum skilyrðum, sjálfbærnisamninga sem gerðir eru á milli frumframleiðenda og annarra aðila í matvælavirðiskeðjunni. Samningarnir miða að því að ná meiri sjálfbærni með stöðlum sem lúta að umhverfi, þar með talið að draga úr loftslagsbreytingum, stuðla að sjálfbærri notkun og verndun landslags, vatns og jarðvegs, umskipti yfir í hringrásarhagkerfi með minni matarsóun, mengunarvörnum, ásamt verndun og endurheimt líffræðilegrar fjölbreytni. Einnig er hugað að dýraheilbrigði og dýravelferð með því að draga úr notkun varnarefna og sýklalyfja við framleiðslu á landbúnaðarafurðum.
Virðisauki, sýnileiki og viðurkenning
Önnur umræða, þessu tengdu, fór fram á viðskiptaþingi Evrópusamtaka bænda, Copa Cogeca, síðla síðasta hausts og haldið er annað hvert ár, sem snýr að því hvernig samvinnufélög leitast í átt til sjálfbærni með því að miðla umhverfis-, félags- og efnahagslegum þætti sinna félaga. Slík samvinnufélög eru víða þekkt í Evrópu sem sameign bænda og framleiðenda um vernduð afurðaheiti eins og fyrir parmaskinku, kampavín og fetaost sem dæmi. Þá er sameiginlegt fé nýtt í mörkun og ímyndarsköpun. Auk þess vinna samvinnufélögin að sameiginlegum hagsmunum gegn þeim sem reyna að blekkja neytendur með því að gera eftirmyndir af vörum og selja sem staðkvæmdarvörur.
Á viðskiptaþinginu, þar sem saman komu stefnusérfræðingar og fulltrúar landbúnaðarsamvinnufélaga víðs vegar að úr Evrópu, var sjónum beint að umhverfisþáttum og samskiptum stjórna til sinna félaga. Þar var meðal annars tekið fyrir hvernig sjálfbær matvælakerfi geta leitt til virðisauka fyrir samvinnufélög í landbúnaði ásamt mikilvægi markaðssetningar og samskipta til að auka vitund um framlag samvinnufélaga til sjálfbærni um alla Evrópu.
Christian Høegh-Andersen, umsjónarmaður viðskiptaþingsins og varaforseti Copa Cogeca, sagði eftirfarandi við upphaf þingsins: „Okkur er ljóst að landbúnaðarsamvinnufélög hafa samkeppnisforskot á önnur með tilliti til sjálfbærni. Þess vegna ættum við að skoða hvaða leiðir eru bestar til að tryggja að neytendur séu upplýstir um þetta og að samvinnufélögin geti öðlast virðisauka, sýnileika og viðurkenningu.“
Því er mikilvægt að sjálfbærnimerkingar á matvælum innihaldi skýrar og nákvæmar upplýsingar um umhverfis- og samfélagsleg áhrif vöru. Þannig geta neytendur tekið upplýsta ákvörðun um innkaup sín. Evrópsk landbúnaðarsamvinnufélög eru ekki aðeins vel í stakk búin til að mæta félagslegum, efnahagslegum og umhverfislegum sjálfbærniþörfum matvælakerfa, heldur geta þau einnig náð virðisauka fyrir sínar vörur umfram aðra framleiðendur með því að nýta sjálfbærnimerkingarkerfi á áhrifaríkan hátt.
Stjórnvöld mættu stuðla að meiri sjálfbærni
Stefán Gíslason, stofnandi og eigandi umhverfisráðgjafar Íslands, Environice, fagnar því að framkvæmdastjórn Evrópusambandsins skuldbindi sig til að innleiða sjálfbæra stefnu samkvæmt þróunarmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna. Hann bendir á að stjórnvöld hér á landi mættu vinna markvissara að því að beina bændum í sjálfbærari áttir.
„Það er alltaf ávinningur af samvinnu og samstarfi eins og gerist hjá samvinnufélögum en ég get ekki séð í fljótu bragði af hverju þau ættu endilega að geta gert meira þegar kemur að sjálfbærnimarkmiðum en til dæmis almennir bændur. Samvinnufélögin, sem eru vel þekkt í nágrannalöndum okkar og víða í Evrópu, geta þó miðlað upplýsingum til félagsmanna og hafa afl til þess og með þeim hætti gætu þau komið öflug inn,“ segir Stefán og bætir við:
„Almennt er talað um lífræna framleiðslu sem sjálfbærasta formið en það vantar, til dæmis hér á landi, að meira sé gert fyrir lífræna bændur því hér er mun minni stuðningur við lífræna bændur en annars staðar. Íslensk stjórnvöld hafa gert lítið til að styðja við lífræna framleiðslu og þar af leiðandi stuðla að sjálfbærni. Einnig hefur lítið verið gert til að beina bændum almennt inn í sjálfbærar áttir, eins og til dæmis með beitarstýringu. Fyrir tæpum 40 árum stóðu menn frammi fyrir því að draga úr stuðningi við sauðfjárrækt, strax þá hefðu stjórnvöld getað tekið skref í átt að sjálfbærni með því að hafa skilyrði fyrir stuðningi þannig að bændur myndu nýta landið á sjálfbæran hátt. Enn er hægt að keyra um landið og sjá sauðfé á beit hér og þar, þar sem gróður er í hnignun, meðal annars uppi á hálendi, sem ríkið er að greiða fyrir og stuðlar að eyðingu landsins. Reyndar var tekin upp gæðastýring, en henni var ekki nægilega fylgt eftir. Fyrir 40 árum voru tækifæri og eru enn til þess að hætta að beita land sem er í hnignun. Eitt skrefið gæti verið að til þess að bændur fái stuðning úr búvörusamningum þá verði þeir að sýna fram á að þeir eigi landið eða hafi þinglýstan rétt til að nýta það til beitar með ákveðnum fjölda af sauðfé sem dæmi.“
