Ígulber eru af sápuberjaætt

Við fyrstu sýn er ekki laust við að rambutan aldin líkist ígulkeri og af þeim líkindum er íslenska heitið ígulber dregið. Aldinið er alsett fálmurum og fremur fáséð í verslunum hér á landi en sést annað slagið. Utan um fræið vex eins konar líknarbelgur sem í daglegu tali kallast aldin.

Áætluð heimsframleiðsla á ígul­berjum árið 2017 er tæp 1,4 milljón. Indónesía var stærsti framleiðandinn það ár með um 588 þúsund tonn og Taíland er í öðru sæti með um 345 milljón tonn. Þar á eftir komu Víetnam með framleiðslu upp á rúm 261 þúsund tonn, Malasía og Filippseyjar með 63 og tæp 8 þúsund tonn árið 2017. Auk þess sem aldinið er ræktað í hitabelti Afríku, suðuhluta Mexíkó og hitabeltislöndum Suður-Ameríku.

Ígulberjatré eru sígræn og yfirleitt einstofna og beinvaxin, 15 til 25 metrar að hæð og getur stofninn orðið 60 sentímetrar í þvermál en eru yfirleitt lágvaxnari, 3 til 5 metrar, í ræktun.

Langmest af aldininu er neytt innanlands í framleiðsluríkjunum en Taíland er stærsti útflytjandi ígul­berja í heiminum og er útflutningur þaðan tæp 100 þúsund tonn á ári. Mestur er útflutningurinn til landa í Asíu auk þess sem eitthvað er flutt til Evrópu.

Þrátt fyrir að ígulber sjáist annað slagið í verslunum hér á landi fundust engar tölur um innflutning þeirra á vef Hagstofu Íslands.

Ættkvíslin Nephelium og tegundin lappaceum

Um 25 tegundir sígrænna dulfrævinga tilheyra ættkvíslinni Nephelium sem er af sápuberjaætt og allar eru þær upprunnar í hitabelti Suðaustur-Asíu. Laufið er samsett úr mörgum smáblöðum og berin æt steinaldin. Algengasta tegundin í ræktun er N. lappaceum.

Ígulberjatré eru sígræn og yfirleitt einstofna og beinvaxin, 15 til 25 metrar að hæð og getur stofninn orðið 60 sentímetrar að þvermál en lágvaxnari, 3 til 5 metrar, í ræktun. Trén eru með trefjarót og víða krónu. Blöðin samsett úr 3 til 15 smáblöðum, 7 til 30 sentímetrar að lengd og 2 til 11 sentímetrar að lengd og með rauðleitum blæ. Laufblöðin eru hærð á meðan þau eru ung, öfugegglaga, leðurkennd viðkomu, gulgræn eða dökkgræn.

Blómin eru gulhvít og smá, 2,5 til 5 millimetrar í þvermál, stilklaus og án krónublaða og til eru blóm sem bera frævla eða frævur og bæði og því til blóm sem eru einkynja eða tvíkynja.

Blómin eru gulhvít og smá, 2,5 til 5 millimetrar í þvermáli, stilklaus og án krónublaða og til eru blóm sem bera frævla eða frævur og bæði og því til blóm sem eru einkynja eða tvíkynja. Blómin gefa frá sér daufan en sæta angan sem laðar að margs konar skordýr sem bera frjókorn milli blómanna sem eru sjaldnast sjálffrjóvgandi. Aldinþroski eftir frjóvgun er fimm til sex mánuðir.

Utan um fræið er mjúkur hjúpur eða marglaga himna sem í daglegu tali er kölluð aldin. Um er að ræða fræhjúp eða eins konar mjúkan líknarbelg innan í hnattlaga aldinlíki sem er 3 til 8 sentímetrar að lengd eftir afbrigðum. Að utan er aldinið gult eða appelsínugult í fyrstu en verður rautt með auknum þroska. Leðurkennt og alsett stífum og kræklóttum öngum að utan sem geta verið hálfur til tveir sentímetrar að lengd eftir afbrigðum. Að innan er aldinið eða fræhjúpurinn hnattlaga, hvítur og safaríkur og í honum eru yfirleitt eitt en stundum tvö fræ.

Vel á fjórða hundrað ólíkra yrkja, afbrigða og landssorta af ígulberjum eru í ræktun og eru þau hvert öðru ólíkt þegar kemur að stærð, lit og bragði. Vinsæl yrki í Malasíu eru  'Chooi Ang', 'Peng Thing Bee', 'Ya Tow', 'Azimat' og 'Ayer Mas'. Í Indónesíu þekkjast meðal annarra yrkin 'Lebakbooloos' sem ber dökkrauð aldin með eins og hálfs sentímetra öngum og þykkri húð, 'Seematjan' er með langar greinar og stóra og opna laufkrónu, aldinið dökkrautt og angarnir um tveir sentímetrar að lengd. 'Seenjonja' er aftur á móti með slútandi laufkrónu og vínrauð aldin með stuttum og mjúkum öngum.

Uppruni og útbreiðsla

Ígulber eru upprunnin í Malasíu og hafa verið í ræktun á Malasíuskaga og í Suðaustur-Asíu og Indlandi í margar aldir. Talið er að plantan hafi borist vestur yfir Indlandshaf með arabískum kaupmönnum til eyjanna Zanzibar og Pemba við austurströnd Afríku og þaðan til meginlands Afríku á 13. til 15. öld.
Eftir landafundina vestan Atlants­ála fluttu hollenskir land­nemar með sér fræ ígulberjatrjáa til Kólumbíu, Ekvador, Hondúras og Kúbu þar sem plantan dafnaði vel á láglendi.

Aldinið hnattlaga 3 til 8 sentímetrar að lengd eftir afbrigðum. Að utan er það gult eða appelsínugult í fyrstu en verður rautt með auknum þroska. Leðurkennt og alsett stífum og kræklóttum öngum sem geta verið hálfur til tveir sentímetrar að lengd eftir afbrigðum.

Plantan var fyrst flutt til Indónesíu og Filippseyja árið 1912 en útbreiðsla hennar þar var takmörkuð þar til um 1950 þegar ræktun hennar jókst til muna. Skömmu eftir þarsíðustu aldamót var gerð tilraun með að rækta ígulber í suðausturríkjum Bandaríkjanna en þær tilraunir báru ekki árangur.

Fyrstu ígulberjatrjánum var plantað í Taílandi árið 1926 af Kínverjanum Malay K. Vong og er árlega haldin uppskeruhátíð í Suran Rhani-héraði honum til heiðurs.

Nafnaspeki

Latneska ættkvíslarheitið Nephelium er dregið af gríska orðinu nephelion sem þýðir lítið ský. Tegundarheitið lappaceum tengist því að aldinið er kúlulaga.

Sænski grasafræðingurinn Carl Linnaeus, 1707 til 1778, gaf plönt­unni núverandi latneska heitið sitt, Nephelium lappaceum, en hún hefur einnig gengið undir heitunum Euphoria nephelium og Dimocarpus crinita á latínu.

Enska heitið rambutan er komið af heiti aldinsins á Malagasí, rambut, sem þýðir hár eða loðinn. Á víetnömsku kallast aldinið vai thieu eða chôm chôm sem er hárflóki, á Filipps­eyjum kallast það usan, usau eða usare og phruan á Taílandi en í Ekvador kallast það achotillo. Í Frakklandi er aldinið kallað ramboutan, ramboutanier eða litchi chevelu og á hollensku ramboetan. Indverjar segja ramboostan, Kínverjar shao tzu en Þjóðverjar, Danir og Svíar rambutan.

Á íslensku nefnist rambutan ígulber og kallast þannig á við ígulker sem það líkist óneitanlega í útliti.

Ræktun

Ígulberjatré dafna best í röku hitabeltis­loftslagi á 12 til 15° breiddar­gráðu hvort sínum megin við miðbaug. Trén vaxa frá fjöruborði og upp í 600 metra hæð þar sem rignir mikið og reglulega og hiti er milli 22 og 30° á Celsíus. Trén þola illa að hitinn fari niður fyrir 10° á Celsíus og kjósa vel framræstan og djúpan sand- eða leirjarðveg sem er ríkur af lífrænum efnum.

Við góðar aðstæður ála fræ sem tekin hafa verið beint úr aldininu á tveimur til þremur vikum en geymslutími fræjanna utan aldinsins er stuttur og þau þola illa beina sól. Gott er að skola fræin áður en þau eru sett niður vegna þess að í aldinkjötinu er efni sem hamlar spírun. Fræplöntur blómstra yfirleitt á fimmta til sjötta aldursári. Að öllu jöfnu koma upp fleiri karl- en kven- eða tvíkynjaplöntur og einungis um 5% plantnanna eru nothæfar til aldinframleiðslu.

Græðlingar ræta sig vel og eru þeir notaðir til að framleiða ræktunarplöntur og viðhalda góðum yrkjum. Auk þess sem ígulberjatrjám er fjölgað með ágræðslu þar sem greinar af ákveðnum yrkjum eru græddar á rætur fræplantna.

Í ræktun er algengt að hafðir séu 10 til 12 metrar á milli plantna og að trjánum sé skýlt fyrir vindi á meðan þau eru í blóma. Við góðar aðstæður geta trén gefið af sér hátt í sjö tonn af aldinum á hektara. Einstaka tré eru dyntótt þegar kemur að uppskerumagni og eitt árið geta þau gefið af sér 200 kíló en það næsta ekki nema 40 kíló.

Aldinklasarnir, sem eru uppskornir í júní og stundum aftur í desember, eru viðkvæmir í með­höndlun. Aldinin eru einnig vandmeðfarin í geymslu og hafa þau stuttan geymslu- og hillutíma.

Plantan er að mestu leyti laus við sjúkdóma og meindýr þrátt fyrir að skordýr eigi það til að éta laufið og blómin.

Ígulberjum er aðallega fjölgað með ágræðslu.

Nytjar og neysla

Aldinið er ríkt af magnesíum og í því finnst fjöldi annarra næringarefna en yfirleitt í litlu magni. Það inniheldur lítið af kolvetnum, trefjum, fitu og próteinum.

Ígulber eru yfirleitt seld fersk en þau eru líka fáanleg niðursoðin og sem sulta. Til að komast að safaríku aldinkjötinu þarf að skræla húðina af. Aldinkjötið er ljúffengt en skemmist fljótt.

Á Filippseyjum eru fræin ristuð og neytt þannig þrátt fyrir að hafa orð á sér fyrir að vera eitruð. Úr fræjunum er unnin ígulberjaolía sem gefur af sér sérstakan ilm þegar hún er hituð og úr olíunni má vinna sápu og kerti. Þrátt fyrir að viður trjánna sé litríkur og fallegur, í rauðhvítum og brúnum litatónum, er hann lítið notaður sökum þess hversu stökkur hann er eftir að hann hefur verið þurrkaður.

Aldinið er sagt lystaukandi, hita­stillandi og gott gegn iðraormum, magaþembu og niðurgangi. Úr aldin­hýðinu er unninn svartur litur. Einnig er sagt að gott sé að leggja laufið við ennið til að draga úr höfuðverk og að gott sé að tyggja börkinn við sveppasýkingu í munni. Úr rótunum er soðið seyði til að lækka sótthita.

Trén eru notuð sem skrautplöntur í almennings- og einkagörðum víða í hitabeltinu.

Ígulber á Íslandi

Í umfjöllun í DV þar sem fjallað er um jólaávextina annó 1987 er minnst á rambutan með eftirfarandi orðum: „Og loks smökkuðum við á rambutan sem lítur sannarlega ekki út fyrir að vera bragðgóður ávöxtur. Hýðið, sem er líkt og skurn, er alsett „hárum“, en innihaldið er glært, hlaupkennt og hefur frekar lítið bragð. Rambutan kostaði 19 kr. stykkið.“

Fyrst er getið um ígulber í íslensku dagblaði árið 1996 en þar segir Kristín Gestsdóttir í þætti sínum Matur og matargerð í Morgunblaðinu. „… ígulber sem líkist smáu ígulkeri í útliti og er alls ekki fallegt á ytra borðinu. Þetta er stórt ber sem umlukið er skel með úfnum, grófum rauðbrúnum hárum. Heldur ófrýnilegt ásýndum, en þegar búið er að fletta skelinni af kemur í ljós hvítblátt hálfgegnsætt aldin með stórum steini sem ekki er borðaður. [. . . ] Fyrst þegar ég fletti húðinni af ígulberi fannst mér berið einna helst líkjast soðnu kríueggi og eins og kríuegg er það afar ljúffengt.“

Árið 1998 auglýsir veitingahúsið Sjanghæ við Laugaveg rétt á nýárs­matseðli sínum fyrir tvo eða fleiri á 1.590 krónur á mann. Fordrykk, súpu og forrétt, fjórir litlir réttir og eftirrétt. Kínverskt ávaxtastél, maískornasúpu með kjúklingakjöti og val á milli steikts won ton sem er nýársnautasteik með vorlauk, satay kjúklings á spjóti eða heilsteikts nýársfisks. Í eftirrétt er boðið upp á rjómaís með rambutan.
Sé tekið mið af umfjöllunum og auglýsingum í blöðum var ígul­ber mest í umræðunni á síðasta áratug síðustu aldar. Þar kann að ráða að aldinið var nýtt á markaði og forvitnilegt í útliti. Í dag sést aldinið ekki oft í ávaxtaborðum verslana og helst að finna það í verslunum sem sérhæfa sig með matvöru frá Asíu. 

Utan um fræið er mjúkur hjúpur eða marglaga himna sem í daglegu tali er kölluð aldin. Um er að ræða fræhjúp eða eins konar mjúkan líknarbelg innan í hnattlaga aldinlíki.