Nokkrir punktar um nautgriparækt

Áður en ég held út um sveitir landsins til að skoða fallegt sauðfé sem ég vænti að mæti mér víða á þessum haustdögum þá langar mig aðeins að víkja að örfáum atriðum sem varða nautgriparæktina. 

 

Þetta kann að vísu að vera algert brot á þeim fáguðu starfsferlum sem þroskast hafa hjá stofnun þeirri sem ég hef starfað hjá að hluta til síðustu misserin. Það verður þá bara að hafa það.

 

   Nú eru að hefjast nýir búvörusamningar og þeir gefa ætíð tilefni til endurskoðunar á mörgum hlutum. Mér finnst samt sem umræða, ekki síst á meðal kúabænda sem óneitanlega eiga þarna mikilla hagsmuna að gæta, hafi verið hógvær og hljóðlát. Mjólkurframleiðendur hafa síðustu misserin búið við mikla gósentíð að því leyti að þeir hafa verið óbundnir framleiðslutakmörkunum og geta framleitt það magn sem geta þeirra leyfði. Á sama tíma hafa þeir lesið sífelldar fréttir um lækkandi heimsmarkaðsverð mjólkur (ásamt fréttum af eignarhaldi mjólkurbúa í Austurlöndum fjær).

 

Það virðist nánast sama hvar gripið er niður í skrif hjá mjólkurframleiðendum í nálægum löndum, verulegur brestur er í afkomunni, hin árabilsvissa gjaldþrotahrina meðal danskra mjólkurframleiðenda og því miður í fleiri löndum blómstrar. Fáir virðast sjá sólskin fram undan í þessum efnum og því miður sýnist mér að það geti verið blákaldur veruleikinn. Við þessar aðstæður þegar beita verður upp í vindinn held ég andvaraleysi eigi ekki beint við.

 

Eðlilegt að stansa aðeins og spyrja spurninga

 

Á slíkum vegamótum er ef til vill eðlilegt að stansa aðeins og spyrja spurninga eins og þeirra hvort mögulega hafi skútuna eitthvað borið af réttri leið. Sífelldar hagræðingarkröfur hafa óneitanlega hér á landi og víða um heim skilað umtalsverðu á undangengnum áratugum. Hagræðingin getur verið margs konar og margt af því sem þar trónir í mjólkurframleiðslunni má tengja tækniþróun og stækkun eininga mjög oft á kostnað aukinnar vatnsnotkunar og í sumum tilfellum einnig lands, þ.e. minni sjálfbærni. Erfitt er hins vegar að greina að stór hluti þessarar hagræðingar hafi skilað sér til þeirra sem þar starfa nema þá sem lægri tekjur og atvinnumissir. Annar aðili er hins vegar nokkuð dyggur förunautur þessar þróunar en það er fjármagn, ákaflega oft lánsfjármagn.

 

Það virðist hins vegar hafa fengið drjúgan hluta af hagræðingunni, jafnvel stundum meira en eðlilegan hlut. Mætti ekki líka skoða þessa hagræðingarþróun í ljósi alþjóðlegra upplýsinga um að 30–40% matvælaframleiðslu verði ýmiss konar sóun að bráð á leiðinni frá jörð til borðs. Þetta eru feikimiklar tölur og þó að hagræðing skili enn verulegu eru þær tölur samt bláber í helvíti í þessum samanburði.

 

Halda vel aðgreindri dauðri og lifandi hagræðingu

 

Ég tek að það sé löngu komið að þeim tímamótum að menn verði í hugsun sinni að halda vel aðgreindri dauðri og lifandi hagræðingu. Fjármagnsfrek tækniþróun er dauð fjárfesting og reynsla ætti ef til vill að vera farin að kenna okkur hver nýtur afraksturs hennar. 

 

Lifandi framleiðni tengist hins vegar bættri nýtingu hinna lifandi framleiðsluferla. Það gerum við m.a. með markvissu ræktunarstarfi sem skilar okkur lífeðlisfræðilega hæfari gróðri og gripum í framleiðslunni og aukin þekking á hinum lífrænu ferlum skilar okkur bættri nýtingu áburðar og fóðurefna sem notuð eru í framleiðslunni. Á þann hátt einan eflum við til frambúðar það sem við megum kalla landbúnað sem stendur undir nafni. Í seinni hluta greinarinnar velti ég fyrir nokkrum sundurlausum atriðum sem tengjast ræktunarstarfinu.

 

Örfá önnur stór mál búvörusamnings 

 

Mér er ljóst að forysta bænda stendur frammi fyrir mörgum stórum vandamálum sem krefjast lagfæringa eða lausna í komandi samningum. Þar er ef til vill kvótakerfið sjálft stærsti Gordonshnúturinn. Mér sýnist að í núverandi stöðu sé það að óbreyttu í fjörbrotunum. 

 

Það sem ef til er þar alvarlegast núna er að mínu viti að bændaforystan bindist bandalagi við kvótahafa í öðrum atvinnurekstri að semja um batnandi hag þeirra fjárfestinga. Því miður treysti ég hluta hennar dável til að ganga þannig fyrir björg. Annað mál sem oftsinnis kemur upp í þessari umræðu og ég held því miður að aðeins vaxi að alvarleika er endurnýjum starfsstéttar mjólkurframleiðenda. Í þeim efnum held ég að fjármagnspúkinn þrífist ágætlega.

 

Það má velta fyrir sér hvort allt eigi í auknum mæli að þróast af reglugerðarbundnum atriðum stjórnað af tommustokkum og líkum verkfærum. Að höfða til dómgreindar viðist horfið enda má vera að það sem einu sinni kallaðist það hafi að mestu verið drepið. Hugtökin réttlæti, jafnrétti, dómgreind og mennska virðast eiga fremur fáa formælendur þessa dagana.

 

Snúum okkur heldur að raunhæfara efni. Eftir að ég hætti að mestu störfum að nautgriparæktinni fyrir nær áratug játa ég að hafa tæpast fylgst sem skyldi nema ég hef reynt að halda við þekkingu minni í kynbótum. 

 

Ending hjá mjólkurkúm

 

Þegar flett er erlendum tímaritum um nautgriparækt eru vaxandi umræður um endingu mjólkurkúa mjög áberandi. Öllum verður ljósara með hverju ári hvílíku meginhlutverki í hagkvæmni mjólkurframleiðslunnar gripir sem framleiða mikið um langa ævi hafa.

 

Í nýlegu dönsku nautgriparæktartímariti segja þeir frá mælikvarða sem notaður hefur verið í einhver ár í Þýskalandi sem þeir kalla meðal ævidagsnyt kúnna. Í skýrsluhaldi þarlendra er þetta birt fyrir allar kýr við förgun. Þetta held ég að væri góður mælikvarði fyrir íslenska mjólkurframleiðendur vegna þess að hann sameinar afkastagetu og aldur kúnna við fyrsta burð. Því miður fór aldur kvígnanna í hreina öfugþróun á alltof mörgum búum hér á landi og er víða ekki enn í því horfi sem ætti að vera. 

 

Hér á landi eru ekki birtir árlega listar um mestar æviafurðir sem eru að verða jafn áberandi erlendis og skrár um afurðahæstu kýr. Þessu held ég mætti breyta hér og vekja þannig meiri athyli á þessum mikilvæga þætti. 

 

Í þessu sama danska blaði eru sagðar fréttir af því sem þeir segja nýtt heimsmet mjólkurkúa í æviafurðum. Það var kanadísk kýr sem hét Gillete Smurf sem féll í sumar 18 ára gömul og hafði þá skilað 247.611 kg af mjólk. Íslandsmethafar í þessari grein ná því ekki að vera hálfdrættingar í þessum efnum enda búast greinarhöfundar við að metið geti staðið um einhvern tíma.

 

Ending er undarlegur eiginleiki í ræktunarstarfi vegna þessa að hann mælist raunverulega ekki fyrr en kýrin fellur og því aldrei mögulegt að velja beint á grunni mælinga. Menn veltu þessum eiginleika lengi fyrir sér í ræktunarstarfinu en höndluðu hann aldrei af góðri íþrótt fyrr en franskur snillingur þróaði aðferðir til mats síðla á síðustu öld. Baldur Helgi tók síðan að sér að innleiða þessar aðferðir til notkunar í íslenskri nautgriparækt um aldamótin og eru þær síðan þáttur í kynbótamatinu hér á landi. 

 

Kynbótamat er að vísu aðeins reiknað fyrir nautin út frá upplýsingum um dætur þeirra en venjuleg BLUP módel falla ekki að þessu kynbótamati. Til gamans má geta þess að áður en þetta kom til höfðum við verið að fikta við að setja á nautkálfa undan kúm sem sýnt höfðu óvanalega mikla endingu. Þetta skilaði að sjálfsögðu engu. „Einstaklingsmælingin“ er þarna fádæma ónákvæm og þessar kýr löngu úreltar í ræktunarstarfinu sökum aldurs.

 

Þegar menn höfnuðu innflutningi á öðru kúakyni

 

Aðeins langar mig að spinna þennan þráð áfram. Mögulega hef ég einhverju sinni á árum þegar innflutningsmál voru til umræðu látið í það skína að ending væri mögulega jákvæður eiginleiki íslensku kúnna. Hafi svo verið er mér í öllu falli ljóst að það var og er reginfirra. Jákvæður þáttur hjá íslenskum kúm í þessu samhengi er að þær eru léttar og fótavandamál því hverfandi í samanburði við kynsystur þeirra erlendis þar sem þetta er sívaxandi vandamál. En því miður eru annmarkar íslensku kúnna í slíkum samanburði það margir og miklir að ending þeirra getur aldrei talist þeim til framdráttar. 

 

Í þessu sambandi rifjast upp innflutningsumræðan um síðustu aldamót þegar íslenskir mjólkurframleiðendur höfnuðu boði Guðna Ágústssonar, sem þá var landbúnaðarráðherra, um leyfi til tilraunainnflutnings. Það var vafalítið rétt ákvörðun þar sem meirihlutinn vildi slíkt. Ég held að ekki sé erfitt að gera sér grein fyrir hvar íslensk nautgriparækt væri á vegi stödd hefði hin leiðin verið valin en það verður ekki rætt hér. 

 

Þeir sem höfnuðu innflutningi höfðuðu mikið til þeirra miklu möguleika sem sérstaða íslenskrar mjólkur skapaði. Ég vil alls ekki gera lítið úr þeim möguleikum. Hins vegar vil ég beinlínis saka þá sem þessum málflutningi héldu á lofti um að hafa sofið á verðinum. 

 

Mér er með öllu ókunnugt um vinnu sem unnin hafi verið í þessum efnum á þeim tíma sem liðin er frá aldamótum. Árangur í þessum efnum fremur en flestu öðru í markaðsstarfi næst ekki nema með þrotlausu og markvissu starfi sem menn hafa fulla trú á sjálfir. Í fullri alvöru held ég að jafnvel megi alveg velta því fyrir sér hvort íslenskir „markaðsmenn“ hafi mögulega hent frá sér miklum möguleikum í þessum efnum í sambandi við markaðsstarf með skyr erlendis.

 

Breyttar ræktunaráherslur 

 

Á þeim árum sem ég var að paufast við að stjórna ræktunarstarfinu í nautgriparækt þá býst ég við að flestum hafi verið ljóst að hugmyndir að því sem verið var að gera hverju sinni sótti ég oft til Noregs. Fyrir því voru fleiri ástæður. Ég hafði sótt mikið af minni menntun þangað og taldi mig þess vegna skilja flest að því sem þar var gert nokkurn veginn til fullnustu og til viðbótar þekkti ég persónulega á þeim árum flesta sem í þessu stafi stóðu þar. Til viðbótar voru framleiðsluskilyrði mjólkurframleiðslunnar hér á landi líklega líkari því sem gerðist í Noregi en í nokkru öðru landi.  Ýmis atriði bar samt á milli sem gerðu að ekki var mögulegt að apa hluti beint eftir þeim.

 

Mestu skipti þar stærð ræktunarhópanna í löndunum tveim og hið öfluga sjúkdómaskráningakerfi sem Norðmenn byggð upp á áttunda áratugnum en okkur skorti að mestu enn. Þess vegna var ekki mögulegt að gera líkar kröfur til lágarfgengiseiginleika, frjósemi og sjúkdóma og þar var gert. Áherslur ræktunarstarfsins endurspeglast í ræktunarmarkmiðum sem í flestum löndum taka vissum breytingum í áranna rás þó að þær muni litlar hér á landi allra síðustu árin.

 

Í nýlegu hefti af Buskap tímariti norskra nautgripabænda er birt ný endurskoðun á ræktunarmarkmiði þeirra. Þeir hafa minnkað áherslur á júgurbólgu í 18%. Þarna ber að vísu að hafa í huga að megináhersla er á beina skráningu eiginleikans, frumutalan hefur aðeins 15% af vægi eiginleikans öfugt við hér þar sem hún er eina mælingin sem er notuð en við verðum að muna að þetta er aðeins óbein mæling júgurbólgu. Frjósemi hefur einnig 18% vægi í nýja ræktunarmarkmiðinu og hjá Norðmönnum er matið byggt á mælingum á fjölda frjósemismælikvarða sem sameinaðir eru í einn. Við látum okkur aðeins nægja mælingu á bili á milli burða.

 

Eins og fram kom í grein sem ég birti í blaðinu í vetur er það að vísu sá eiginleiki einn sem langflestar þjóðir nota sem mælingu hér um. Ég held að lán okkar sé að hið sterka neikvæða erfðasamband á milli afurðagetu og frjósemi er alls ekki jafn mikið hjá íslenskum kúm og í mörgum öðrum erfðahópum. Þetta samband hefur að vísu aldrei verið fyllilega metið hjá íslensku kúnum og væri tímabært að einhver mundi gera atlögu að því á næstu misserum. Það sem vekur samt mesta athygli mína er að Norðmenn taka mjaltir alveg út úr ræktunarmarkmiðinu. Með því eru þeir að segja að mjaltir hjá NRF kúnum eru orðnar það góðar að ekki er réttlætanlegt að verja frekari vinnu eða fjármunum í þann eiginleika. Þetta er í raun alveg sama staða og við höfum fyrir marga erfðahópa af svartskjöldóttu kúnum víða um heim. Þó að mælitækni á þessu sviði hafi tekið heljarstökk á síðustu misserum er lítið um rannsóknir erlendis á þessu sviði. Gagnvart mjöltum vitum við að staða íslensku kýrinnar er því miður allt önnur og miklu verri.

 

Ofuráhersla á aukningu í skyldleikarækt?

 

Að síðustu langar mig að víkja örfáum orðum að áherslur á að halda uppi erfðabreytileika og forðast skyldleikarækt. Mér hefur virst að þetta hafi verið viss fagnaðarboðskapur þeirra sem stýrt hafa ræktunarstarfinu síðustu misserin. Ég hef ætíð haft vissar efasemdir í þessum efnum og langar enn einu sinni að bera þær á borð.

 

Í fyrsta lagi er þekking mín á raunverulegri minnkun á erfðabreytileika hjá virkum ræktunarstofnum ákaflega af skornum skammti þó að aðrir viti þar eflaust betur og þætti mér forvitnilegt að sjá þær niðurstöður. Eina þekkta dæmið sem ég þekki er að vísu tengt íslensku kúnni en er ekki afleiðing ræktunarstarfsins heldur skýrist af ræktunarsögulegum atburðum.

 

Skyldleikahnignun í afurðum skoðuðum við Ágúst Sigurðsson fyrir meira en tveim áratugum og þær gáfu vísbendingar um að ef til vill væru þessi áhrif hlutfallslega ívið minni en í öðrum stofnum. Mér eru ekki aðrar rannsóknir í þessum efnum kunnar hér á landi. 

 

Ég hef leitt ræktunarsöguleg rök að því að eðlilegt geti verið að skyldleikahnignun sé minni hjá íslensku búfé en öðru. Ég fæ ekki betur séð út frá aragrúa erfðamengisrannsókna á síðustu árum að þær styðji þessa ályktun mína. Enda eru erfðamengisrannsóknir í raun ekki annað en að lesa ræktunarsögu hópsins til baka í tíma. Í ljósi þessa leyfi ég mér vissar efasemdir um að eðlilegt sé að leggja eitthvað ofurkapp á þessa þætti í stað þess að beina kröftum að sem bestu úrvali fyrir veigamestu eiginleikana í framleiðslunni. Þar held ég að sé alveg nægjanleg verkefni og sum þegar nefnd. Eigi að leggja ofuráherslu á skyldleikaræktina ber þá að gera það á sem bestan hátt með nýtingu erfðatækni þar sem hún nýtist einmitt verulega vel til að skapa betri mynd af skyldleikaræktinni en mat út frá ætternisupplýsingum.

 

Læt þar með þessu rabbi lokið sem líklega er í vanþökk margra þó að ég vilji meina að ýmsir þeir þættir sem nefndir eru þarfnist jafnvel enn frekari skoðanaskipta.