Ormasýkingar í sauðfé

Á Fræðaþingi sem haldið var í tengslum við aðalfund Landssamtaka sauðfjárbænda nýlega fjallaði ég um ormasýkingar í sauðfé og einnig um hníslasótt. Hér birti ég umfjöllun um ormasýkingar í sauðfé, sem er nokkuð ítarlegri en á fundinum, en sleppi að þessu sinni erindi um hníslasótt, seinna gefst e.t.v.tækifæri til að fjalla um hana. 

 

Ormar sem sníkjudýr í sauðfé skiptast í þrjár fylkingar, þ.e. þráðorma, ögður og bandorma.  Hér verður einungis fjallað um þráðormana, enda skipta ögður engu máli hér á landi en bandormar lifa í þörmum hunda og refa og skilja út lirfur sem verða að sullum í öðrum dýrum, m.a. sauðfé. Umfjöllun um bandorma bíður betri tíma!

 

Til að skilja áhættuna af ormasýkingum er mikilvægt að þekkja faraldsfræði slíkra sýkinga, sem er sk. bein sýking, nema í hluta sýkinga með lungnaormi, þar er sýking í gegnum millihýsla.

 

Þroskaferill þráðorma er svipaður þó að um ólíkar tegundir sé að ræða. Ormar í meltingarvegi kindar verpa eggjum, sem berast út í umhverfið með saurnum og við góð skilyrði að sumrinu klekjast eggin út. Þeir verða að fyrsta stigs lirfum, og til viðbótar verða tvenn hamskipti, og þriðja stigs lirfur eru orðnar sýkingarhæfar. Þær skríða upp á strá og berast með beit ánna niður í meltingarveginn og verða þar að kynþroska ormi og hringurinn lokast.

 

Þetta tekur misjafnlega langan tíma, við bestu aðstæður, hátt hitastig og raka, tekur þetta 1 til 2 vikur, en í þurri kuldatíð tekur hringurinn mun lengri tíma. Ormasýkingar af völdum vinstrarorma (Teladorsagia tegundir), valda hvað mestu tjóni. flest vanþrif má rekja til þeirra. Þessir ormar lifa í vinstur kindarinnar. Við bestu skilyrði verður egg að smithæfri lirfu á ca. 10 dögum. Vinstrarormarnir bora sig inn í kirtla í vinstur, þetta eru kirtlar sem framleiða saltsýru. Þetta veldur því að saltsýrumyndun verður minni en við það hækkar sýrustigið í vinstrinni og meltingin truflast því verulega því að eðlileg melting hættir þegar sýrustigið er pH 4,5. Ef smit á sér stað fyrri hluta sumars verður þróun áfram og 3 vikum eftir smitun brjótast þær út úr slímhúðinni og inn í vinstrina þar sem þær verða fullþroska. 

 

Ef lirfurnar eru étnar þegar haustar leggjast þær í dvala í slímhúð vinstrarinnar og dvelja þar til næsta vors. 

 

Þráðormategundir í íslensku sauðfé eru á annan tug og lifa í vinstur, mjógörn, langa og ristli.

 

Hvernig er hægt að draga úr smitálagi?

 

Til að halda ormasmiti í sauðfé í lágmarki eru notuð ormalyf til meðferðar. Nánar er fjallað um hin ýmsu ormalyf í lok þessarar greinar. Almennt má segja að þau lyf sem eru hér á markaði virki gegn öllum helstu ormum og ormalifrum sauðkindarinnar, en mikilvægast er að velja réttan árstíma til meðferðar. Sé réttur tími valinn, rífur hann smithringinn og verndar um leið beitilandið.

Eftir ormalyfsgjöf er mikilvægt að fé sé beitt á lítið smitað land.

 

Fleiri leiðir til að draga úr smitálagi:

 

Skiptibeit er mikilvæg fyrir fé sem er lengi á láglendisbeit. 

Best er að skipta beit milli hólfa ef þess er kostur og skulu hólfin helst ekki beitt lengur en tvær vikur í senn.

 

Þegar fé er lengi í þröngum hólfum verður smitálag mikið og almennt ætti ekki að draga of lengi að sleppa fénu í úthaga, en þar er smitálag lítið, enda þéttleiki beitarinnar mun minni.

 

Því miður hefur ormasmit í sauðfé ekki verið mikið rannsakað hérlendis en þó eru til nokkrar rannsóknir.  Þar má nefna rannsókn Sigurðar H. Richter frá árinu 2002 um sníkjudýr í sauðfé á Íslandi , í þeirri rannsókn fundust 11 tegundir þráðorma og bandormurinn mjólkurmaðkur. Einnig er til athyglisverð rannsókn Karls Skírnissonar á árunum 2002 til 2003. þar sem ormasmit í ásetningsgimbrum á bæ á Austurlandi var rannsakað, í tengslum við ítarlega rannsókn á hníslum í sauðfé. 

 

Loks langar mig að benda á BS-verkefni Vilborgar Hjördísar Ólafsdóttur frá 2010 sem heitir „Hefur ormalyfsgjöf áhrif á vöxt lamba?“ Ég hvet bændur til að lesa þessa ritgerð sem er afar áhugaverð.

Hér eftir verður fjallað nánar um þá orma sem eru erfiðastir viðureignar, þ. e. vinstrarorma.

 

Smit með vinstrarormum: 

 

Frjóvgaðir kvenormar verpa 8 til 32 frjóvguðum eggjum hver sem skiljast út með saur. Eftir 5 til 6 daga hefur myndast 3.stigs lirfa sem skríður á strá, einkum í morgunrekjunni.

 

Ormalirfurnar eru smithæfar úti, en eru ekki til staðar í húsum. 

 

Eldri kindur hafa myndað nokkra mótstöðu við ormasýkingum, en lömb og ungt fé þarf að ávinna sér þessa mótstöðu smám saman. Eftir að fé hefur étið lirfurnar þarf tveggja til þriggja vikna þróun (fer eftir tegundum) að eiga sér stað áður en þær verða að fullþroska ormum sem eru kynþroska og skilja út egg. 

Vinstrarormar hafa þann eiginleika að geta hægt á eða stöðvað þróunina í fullþroska orm. Þetta gerist yfir veturinn þar sem lirfurnar liggja í dvala í slímhúð vinstrarinnar í stað þess að þróast áfram. 

 

Með vorinu, þegar sauðburður nálgast taka lirfurnar við sér og verða að fullþroska ormum sem skilja út mikið magn af eggjum.

 

Meðan lirfurnar eru í slímhúðinni að vetrinum reynist erfitt að drepa þær með ormalyfjum. Þetta er ein ástæða þess að ekki er ráðlegt, ég segi beinlínis rangt, að gefa inn ormalyf yfir vetrarmánuðina. 

 

Dýrategundin sauðkind er talin sérstaklega viðkvæm fyrir ormasmiti. Til þess liggja margar ástæður, helstar eru þessar: 

 

Spörðin eru lítil og þess vegna er auðvelt fyrir smithæfar lirfur að komast út og setjast á strá. 

 

Sauðfé hefur þann eiginleika að bíta gras þar sem vöxtur er lítill og beitin því snögg, í grassverðinum er mun meira magn af lirfum en þar sem vöxtur er meiri. 

 

Sauðfé, öfugt við ýmsar aðrar dýrategundir forðast ekki að bíta á svæðum, þótt saurmengun sé mikil. 

 

Fátítt er að jafnvel gamlar ær verði ónæmar svo að hringrásin stöðvist, þótt vissulega myndist mótstaða með aldrinum. Við viss skilyrði getur þessi mótsstaða líka hrunið, t.d. ef smitmagnið verður mjög mikið. 

 

Kynþroska ormar í ám sem eru komnar að burði skilja út meira magn af eggjum en í annan tíma. 

Þetta gerist á síðasta mánuði meðgöngunnar og getur staðið í einn til tvo mánuði eftir burð, á þessu tímabili ráða varnir ærinnar verr við að halda þróun lirfanna í skefjum. Að þessu þarf að huga þegar hugað er að ormalyfsgjöf. Með því að gefa ormalyf á síðasta mánuði meðgöngunnar, næst að stöðva það sem kallað er vorris í ormasmitinu, en margir gefa líka síðar, eftir burð og þá nokkrum dögum áður en fé er sleppt út. Ráðlegt er að gefa líka ormalyf að hausti, fljótlega eftir að fé hefur veið tekið á gjöf.

 

Til að geta útbúið áætlun um ormalyfsgjöf og aðrar varnir þarf að þekkja lífsferil sníkjudýranna. 

Mikilvægt er að velja réttan tíma til ormalyfsgjafar en stýring á beit er líka afar mikilvæg. 

 

Þol orma gagnvart ormalyfi, þannig að þeir lifi ormalyfsgjöfina af, sem sagt að ormarnir verði ónæmir fyrir ákveðinni tegund ormalyfs getur verið vandamál, er þekkt erlendis en lítið rannsakað hér á landi. Slíkt ónæmi ormanna erfist.

 

Til að draga úr hættu á ónæmi orma er mikilvægt að gefa alltaf inn nægilega stóran skammt af ormalyfi, miða ætti við þyngstu dýrin og gefa samkvæmt því, þótt léttari kindur fái þá aðeins of stóran skammt, það er ekki hættulegt, en en gæta verður þess vandlega að gefa aldrei of lítinn skammt. 

 

Sýkingar með lungnaormum

 

Lífsferill stóra barkapípuormsins, Dictiocaulus filaria er beinn, engir millihýslar. En hringrásin er nokkuð flókin. Ormarnir verpa eggjum í öndunarvegi smitaðra dýra.

Eggin berast með bifhárum og slími upp í kokið, valda hósta og berast í munninn og er kyngt eða berast út í umhverfið. 

Eggin sem er kyngt lenda í meltingarveginum og skiljast þaðan út í umhverfið með saurnum. Lirfurnar þroskast í umhverfinu í annars stigs og síðan þriðja stigs lirfur á rúmlega viku.

Þaðan berast þær niður í kindina þar bora lirfurnar sig inn í þarmaveggina og þroskast í smithæfa fjóra stigs lirfu.

 

Með blóðrásinni enda lirfurnar í háræðum lungnanna og út í berkjur lungnanna og barkapíur og verða að kynþroska ormum.

 

Meðgöngutími frá sýkingu og þar til fyrsta stigs lirfur berast út með saur er ca. 4 vikur. 

En lirfurnar sem komnar eru í lungun geta líka lagst í dvala í barkapípunum í lengri tíma yfir vetrarmánuðina en taka við sér með vorinu. Helstu einkenni eru hósti, þung öndun og nefrennsli. 

Lungnaormar veikja mótstöðu lungnavefs og greiða fyrir bakteríusýkingum. Eldri dýr mynda oftast ónæmi. 

Ummerki um lungnaormasmit má oft finna í lungum hjá sláturfé, þá gjarnan sem harða kalkaða hnúta í annars mjúkum lungnavefnum hjá eldra fé, þar sem skemmdir eftir ormana hafa kalkað, en mýkri rauðir hnútar sjást í lömbum og ungu fé.

 

Hér á landi eru tvær aðrar tegundir lungnaorma þekktar. Útbreiddur er lungnaörðuorminn, Müllerius capillaris og litli barkapípuormurinn, Protostrongylus rufescens hefur fundist á Austurlandi, en lítið er vitað um útbreiðslu hans. Tveir síðartöldu lungnaormarnir hafa millihýsla, snigla, en í þeim verða lirfur ormanna sýkingarhæfar fyrir sauðféð.

 

Að lokum er hér stutt umfjöllun um ormalyf handa sauðfé, sem eru skráð til notkunar hjá sauðfé hér á landi. Í töflunni eru þessi ormalyf talin upp og verð lyfjanna, en vakin er athygli á að verðið breytist samkvæmt lyfjaverðskrá sem kemur út mánaðarlega. 

 

Um einstök lyf:

 

Zerofen sem er samheitalyf og áður frumlyfið Panacur hefur verið á markaði hér í áratugi, líklega um 40 ár. Lyfið olli byltingu þegar það kom á markað og hefur reynst mjög vel. Víða erlendis er mikið ónæmi við þessu lyfi á seinni árum, en slíkt hefur ekki verið rannsakað hér á landi en líklegt er að svo sé líka hér í einhverjum mæli. En lyfið er ódýrt og gefst víða mjög vel. Þó er rétt að mæla með því að reglulega sé skipt um ormalyf, til að draga úr líkum á ónæmi. 

 

Ivomec stungulyfið kom á markað fyrir rúmum 20 árum og hefur reynst afar vel og er nú til bæði sem stungulyf og til inngjafar (Oramec, Noromectin). Nýrri lyf eru Cydectin og Dectomax, það fyrra er til inngjafar og hinu er sprautað undir húð. Kostir þessara tveggja lyfja eru að þau hafa viðvarandi virkni og verja sauðfé gegn sýkingum og endursýkingum ákveðinna orma í allt að 35 daga. Þetta á einkum við vinstrarormana. Þá er Dectomax virkt gegn öllum tegundum lungnaorma, öfugt við önnur ormalyf, sem virka fyrst og fremst á stóra barkapípuorminn. Sérstök athygli er vakin á þessu, þar sem það kom ekki nógu skýrt fram í umræðu á fundinum hjá sauðfjárbændum. 

 

Loks ber að geta, að þau lyf sem sprautað er undir húð (Ivomec, Dectomax) virka líka á ytri sníkjudýr, t.d. fótakláða og aðra óværu.

 

Í lokin er rétt að nefna nýja tegund ormalyfs, sem kom á markað fyrir nokkrum árum og hefur nú verið skráð á Íslandi þó ekki sé lyfið komið í almenna sölu enn þá, en verður væntanlega fáanleg fljótlega. 

Þetta lyf heitir ZOLVIX og virka efnið monepantel. Lyfið er mixtúra, breiðvirkt ormalyf sem ætlað er til meðferðar og til að halda niðri þráðormasýkingum í maga- og þörmum og sjúkdómum þeim tengdum í sauðfé.