Allt er breytingum háð – líka sauðfjárbúskapur

Gömlum frænda mínum þótti lítt til menntunar koma og leit á skólagöngu sem tímasóun. Kannski voru það varnarviðbrögð hjá honum því hann átti ekki kost á að mennta sig. Eða, kannski var hann bara ekki tilbúinn að viðurkenna að það að hleypa heimdraganum og sækja sér þekkingu utanfrá væri til bóta. 

 

Hann var sauðfjárbóndi af gamla skólanum. Hann hélt sauði sem gengu við opið veturlangt og var gefið með beitinni. Hann hafði um 400 ær á vetrarfóðrum. Þeim var gefið tvisvar á dag; lágu við opið en byrgðar inni yfir blánóttina. Hrútarnir voru settir í hjörðina um jólaleytið og náttúran látin hafa sinn gang. Frændi hleypti ekki til gemsanna en hýsti þá og gaf þorra vetrarmánaðanna. Þegar fór að síga á einmánuð voru þeir, ásamt sauðunum, reknir á beit til fjalla. Á algróna bala þar sem snjóa leysti snemma. 

 

Sauðburður fór fram undir bláhimni maísólarinnar sem oft á tíðum lét ekki sjá sig en sendi norðangarrann eða hraglanda og vosbúð í sinn stað. Ærnar voru vaktaðar með reglulegu millibili allan sólarhringinn og nýbærur aðeins hýstar ef það rigndi eða slyddaði hressilega á þær. Eitt lamb á á þótti gott og burðarhjálp var með öllu óþörf. Krummi sem bjó í nálægu gili var svarinn óvinur frænda míns enda var fuglinn sá fljótur að fara í veikburða lömb eða ær og kroppa úr augu eða slíta út garnir. 

 

Smala og smala aftur

 

Ánum var sleppt inn í heiði eins fljótt og hægt var. Fyrst var rekið í heimaréttina, ormalyfi dengt í hjörðina og lömbin mörkuð og merkt áður en þau stukku á vit íslenska sumarsins með mæðrum sínum. Í byrjun júlí var svo þarfasti þjónninn beislaður og fénu smalað til rúnings. Sumu hleypt inn á afrétt, annað var kyrrt í heimaheiðinni. 

 

Halda fénu á meðan handklippurnar gengu í gríð og erg eftir skinni skepnanna var verkefni okkar krakkanna. Miserfitt því ærnar voru misvel framgengnar og misskapstórar. Að loknu dagsverki var ullin sett í balla og reidd á klyfberum áleiðis heim, því engin var vegurinn þarna inni í heiðinni. Að hausti var smalað á ný. Dregið í sundur, ásetningurinn valinn og sláturlömbin send burtu eins fljótt og auðið var, jafnvel á smaladaginn. Minnstu lömbin voru höfð á túnum fram að næstu slátrun en grænfóðurræktun þótti ekki valkostur á þessum bæ. Ánum var sleppt aftur á úthagann þar til þær voru teknar á hús, ef vel viðraði ekki fyrr en í desember.

 

Leggur og læri

 

Fjárstofninn hans frænda míns var fremur þunnur á lendar og malir. Háfættar og læranettar fjallafálur sem unnu sér oft fríðleika til lífs, ekki síður en læragerð. Kynbætur sem miðuðu að stuttum legg og holdugum lendum höfðu ekki náð hans eyrum og voru því ekki hluti af hans skilningi og sýn á sauðfjárrækt. Hvort afurðirnar sem hann framleiddi væru þóknanlegar neytendum var ekki hans mál. Hann stóð sína plikt og markaðurinn skyldi bara gera sér það að góðu.

 

Hann og kaupfélagið voru eitt. Í kaupfélaginu fékkst allt sem þurfti svo frændi og Sambandið stunduðu í raun vöruskipti. Innlögn að hausti vó upp úttekt af reikningnum næstu 12 mánuðina; ja, eða skuldajafnaði stöðuna. Ríkisframlagið meðtalið því kaupfélagið af stakri gæsku sá um að geyma það á reikningnum góða. Soðið kindakjöt var hversdags, ofnsteik á sunnudögum, saltkjöt við og við og hangikjöt á hátíðisdögum. Heimsmyndin var einföld, um það bil 8.000 hektarar. Hversdagurinn samt aldrei eins því fénu fylgdi stöðugt og breytilegt stúss, allt eftir árstíma. 

 

Upp úr 1980 fór unglingurinn á næsta bæ til náms við Bændaskólann á Hvanneyri. Frændi taldi hann og aðra búfræðinga ekkert skárri en þessa spekinga „að sunnan“ sem allt þóttust vita. Frændi minn lærði búskaparhætti af föður sínum og hafði djúpan skilning á þeim vinnubrögðum. En, rétt eins og þekking án skilnings er lítt vænleg til árangurs mun skilningur án aukinnar þekkingar ekki leiða til framfara. 

 

Í næstu sveit

 

Á níunda áratugnum, meðan frændi minn bjó í tímalausum heimi sauðfjárbúskapar fortíðarinnar, voru aðrir bændur á þeysireið eftir kynbótabrautinni. Þar héldu búfræðingar um taumana og þar var hrútunum ekki hleypt stjórnlaust í ærnar. Ó nei. Allan fengitímann var valið handvirkt hvaða hrútur skyldi feðra hvaða lömb og allt skráð af ítrustu nákvæmni í fjárbókina. Svampar og strá; eitthvað sem ég vissi ekki að þekktist fyrr en þá. Tilhleypingar búnar að mestu um jólaleytið. Féð byrgt inni á gjöf frá miðjum nóvember að jafnaði, fram á vor. Ær með stuttan legg og samvaxin læri langt niður undir hækil. Vetrarrúið. Sauðburður inni, endalausar stíur, vatn í fötum og burðarhjálp fastur liður í daglegri rútínu. Markað fljótlega eftir burð; tvö lömb á á, jafnvel þrjú, fjögur eða fimm þegar best lét. 

 

Úthagabeit yfir sumarið, grænfóður og grösug tún að hausti. Allt viktað við smalamennsku, ekkert sent beint til slátrunar. Viktað aftur og jafnvel aftur áður en sláturbíllinn náði að leggja að. Ásetningur valin eftir ætterni föður, frjósemi móður og gerð skepnunnar. Fallþungi dilka skráður eftir númerum og tengdur lífþunga. Meðalafurðir eftir á reiknaðar, kynbótastuðull hrútanna grandskoðaður og strá næstu tilhleypinga valin eftir lúslestur gegnum hrútaskrána.

 

Seytján, ekki sautján

 

Allt var öðruvísi, meira að segja tungumálið. Skjóla hét fata, reka var skófla, bura var allt í einu orðin að jakka, mögótt var golótt og vellótt var írautt! Sumt var þó eins – kaupfélagið og bændurnir í þessari sveit voru líka eitt. Og – þeir framleiddu afurðir eftir eigin kynbótastefnu án þess að hlusta eftir óskum neytendanna þarna „fyrir sunnan“. Það hraut af vörum sumra að þetta lið þyrfti bara að læra að éta kjöt og bera virðingu fyrir íslenskri framleiðslu.

 

Kynbætur fjárstofnsins hafa verið helsta aðalsmerki sauðfjárræktarinnar um langt árabil og leitt til ótrúlegra breytinga á vaxtarlagi og vöðvafyllingu skepnanna. Eitt virðist þó ekki hafa breyst mikið; enn er framleitt útfrá áhuga og þekkingu bændanna á kynbótum, en ekki svo mikið útfrá forsendum markaðarins né óskum neytandans.

 

Hvar er kjötið mitt?

 

Ánægjuleg þróun hefur engu að síður átt sér stað síðustu árin í sérvinnslu og sölu landbúnaðarafurða. Í dag getur sá „fyrir sunnan“ með útsjónarsemi og þolinmæði pantað vörur beint frá þeim framleiðendum sem neytandinn vill beina viðskiptum sínum til. Það eru meira að segja nokkrar sérvöruverslanir á höfuðborgarsvæðinu þar sem hægt er að versla upprunamerktar landbúnaðarvörur. Í hversdeginum fara allflestir þéttbýlisbúar aftur á móti í stórmarkaðinn. 

 

Nokkrar greinar landbúnaðarins bjóða þar upp á vöru sem er upprunamerkt framleiðanda og jafnvel val á milli lífrænna og hefðbundinna afurða. Því miður er lambakjötið ekki í þessum flokki og neytandinn hefur almennt enga hugmynd um hvað hann er að kaupa.

Það er löngu tímabært að sauðfjárbændur kanni hvað neytandinn vill og geri allt til að mæta þeim óskum. Lambakjöt er hágæðavara og á skilið mun meiri virðingu en að vera selt í hálfum skrokkum fyrir smáaur í stórum sekk úr þykku glæru plasti sem á stendur „súpukjöt“. 

 

Þórunn Pétursdóttir landgræðsluvistfræðingur