Hugmyndir að nýjum heildarsamtökum

Eftir þingsetningu búgreinaþings 2023, sem haldið var á Hótel Natura 22. febrúar, voru hugmyndir kynntar um ný heildarsamtök í landbúnaði sem yrðu byggð sameiginlega á Bændasamtökum Íslands (BÍ) og Samtökum fyrirtækja í landbúnaði (SAFL).

Steingrímur J. Sigfússon, fyrr­verandi alþingismaður og landbúnaðarráðherra, fór þá yfir niðurstöður vinnu þeirra Sigurgeirs Þorgeirssonar, fyrr­verandi framkvæmdastjóra BÍ og ráðuneytisstjóra í sjávarútvegs­ og landbúnaðarráðuneytinu, um möguleg ný landbúnaðarsamtök sem yrðu byggð á fyrirmynd dönsku heildarsamtakanna Landbrug & fødevarer frá árunum 2009–2022. Þá voru dönsku samtökin sett saman af tveimur stoðum; bændahlið og fyrirtækjahlið.

Þrisvar ályktað um málið á Búnaðarþingi

Í máli Steingríms kom fram að aðdraganda vinnunnar að þessum hugmyndum megi rekja til ályktana á undanförnum þremur Búnaðarþingum. Samtök fyrirtækja í landbúnaði hafi verið stofnuð snemma árs 2022 og í kjölfarið sótt um sjálfstæða aðild að Samtökum atvinnulífsins. Samtöl hafi síðan hafist milli BÍ og SAFL með milligöngu þeirra Steingríms og Sigurgeirs.

Steingrímur sagði að um síðustu áramót hafi tveggja stoða kerfi dönsku samtakanna verið afnumið og algjör samruni orðið þarna á milli. Samtökin séu öflug í almannatengslum og kynningarmálum, gagnvart almenningi, fjölmiðlum, stjórn­völdum og atvinnulífi.

Kynnisferð til Danmerkur

Fulltrúar frá BÍ og SAFL fóru kynnis­ ferð til Danmerkur í nóvember og sagði Steingrímur að þar hafi komið fram að mikil áhersla sé lögð á að danskur landbúnaður komi fram sem samstillt heild. Ekki sé gert lítið úr þeirri vinnu sem sé fram undan við að stilla saman strengi, en þeir Steingrímur og Sigurgeir telja að það verði auðveldara þegar menn eru orðnir vanir hugsuninni um að allir séu saman í liði.

Markmið þessara breytinga er að nýta samanlagðan styrk bænda og fyrirtækja í þágu heildarhagsmuna landbúnaðarins.

Fáir starfsmenn í byrjun

Í hugmyndunum er gert ráð fyrir tilteknu fyrirkomulagi á rekstri heildarsamtakanna. Stjórnina myndu skipa formenn og varaformenn BÍ og SAFL – og einn stjórnarmaður frá hvorum aðila til viðbótar eftir atvikum. Með því væri þétt samráð og skilvirk verkaskipting meðal annars tryggt. Síðan ræður stjórn forstöðumanneskju, sem síðan er ábyrg fyrir starfsmannahaldi og öðrum rekstrarlegum þáttum. Lagt er til að í byrjun verði ef til vill einungis 1–2 beinir starfsmenn samtakanna.

Verkefnaskipting yrði með þeim hætti að hvor aðili um sig hefði áfram tiltekin verkefni á sínu borði en væru ekki sameiginleg; eins og samningsumboð, sam­ starfsverkefni og ýmis hagsmunamál greina. Sameiginleg verkefni yrðu til að mynda almennt fyrirsvar fyrir landbúnaðinn, almannatengsl, upplýsingaöflun og gagnavinnsla, starfsumhverfi og samkeppnisskilyrði, fæðuöryggi og loftslagsmál.

Í kynningunni voru lauslega reifaðar hugmyndir um sérstök upplýsinga­ og kynningarsvið, annars vegar, og markaðssvið hins vegar sem hluti heildarsamtakanna. Þar var velt upp þeim möguleika að Bændablaðið yrði áfram rekið sem sjálfstæð eining eða félag með ritstjórnarlegt sjálfstæði en tilheyrði upplýsinga­ og kynningarsviði. Sameiginlegt markaðsstarf, ytri markaðssetning í þágu innlendrar framleiðslu, úrvinnslu og dreifingar, geti mögulega einnig skilað mikilli samlegð.

Sameiginleg afmörkuð verkefni í fyrstu atrennu

Gunnar Þorgeirsson, formaður Bændasamtaka Íslands (BÍ), segir að í fyrstu atrennu sé af hálfu BÍ stefnt að því að vinna að sameiginlegum afmörkuðum verkefnum. Það verði uppleggið fyrir komandi Búnaðarþing. „Má þar nefna hagtölumál, skilgreiningar innan heimilda á tollkvótum og eftirfylgni með þeim. Einnig málefni er snúa að eftirliti með starfseminni hvort sem er frumframleiðslu eða fullvinnslunni, ásamt umsögnum um stefnu stjórnvalda.

Kolefnismál verða að vera hluti af þessari samvinnu, hvernig gerum við landbúnaðarvörur kolefnishlutlausar árið 2030 – þar koma afurðarstöðvar að málum. Þá er „Íslenskt staðfest“ sameiginlegt verkefni sem frumframleiðendur gera ekki einir,“ segir Gunnar.

Í kjölfar nýlegra mála af inn­ flutningi íslenskrar kjötafurðastöðvar á tollfrjálsum úkraínskum kjúklingi til Íslands, hafa skapast umræður um hvort tolla- og innflutningsmál geti enn talist sameiginleg hagsmunamál íslenskra kjötafurðastöðva og hagsmunasamtaka bænda.

Gunnar tekur undir þau sjónarmið, að þessi mál veki spurningar um hvað séu sameiginlegir hagsmunir í þessum málum. „Ég tel mikilvægt að við eflum eftirlit með merkingum og fáum breytingar á regluverkinu sem skýra enn frekar hvað sé íslenskt, það hlýtur að vera sameiginlegt verkefni. Mér finnst einnig að afurðageirinn hafi upplifað að mistök voru gerð í öllu þessu máli. Mikilvægt er að merkingar séu með sem mest leiðbeinandi hætti fyrir neytendur.

Gunnar segir helstu áskorunina vera varðandi sameiningu þessara aðila í heildarsamtök, að hluti fyrirtækjanna undir SAFL sé ekki í eigu bænda og blandað eignarhald sé á sumum fyrirtækjum. „Eins og þetta er uppbyggt í DK þá er fyrirtækjastoðin sem greiðir mest inn til Landbrug og födervarer. Bændur segja þar að með því gjaldi sem fer af hverjum slátruðum grip séu þeir að greiða gjaldið til að halda uppi hagsmunagæslunni. Þar eru tíu stærstu fyrirtækin, sem standa undir 80 prósenta tekna Landbrug & födevarer, í 100 prósent eigu bænda.“

Engar hindranir í upprunamerkingum kjötvara

Sigurjón R. Rafnsson, aðstoðarkaupfélagsstjóri Kaupfélags Skagfirðinga og formaður SAFL, segist ekki sjá neinar hindranir í veginum að sameiningunni í ein heildarsamtök. Spurður um hvort áðurnefnd innflutningsmál geti spillt fyrir framþróun á þessu ferli, segist hann ekki sjá það fyrir sér. „Allra síst að upprunamerkingar kjötvara geri það, úr því þú spyrð að því sérstaklega. Ef lagaramminn er of vítt skilgreindur í þeim efnum held ég að allir taki undir að herða þurfi þær reglur sem um það gilda. Það er íslenskum vörum til framdráttar og fyrir þær erum við öll að vinna,“ segir Sigurjón.

Hann bendir á að í alþjóðavæðingu síðustu áratuga, þar sem lögð hefur verið áhersla á frjálst flæði fjármagns, vara og fólks, hefur þróunin orðið sú að markaðssvæði hafi stækkað gífurlega. Gleymst hafi við upphaf alþjóðavæðingarinnar árið 1993 að verja hagsmuni Íslands hvað landbúnað varðar. Því hafi önnur ríki ekki gleymt. „Þetta sést kannski best á því að undanþágur fyrir bændur frá samkeppnislögum hafa gilt í fjölmörgum löndum allt frá 1993 og í öðrum mun lengur, auk þess sem byggðamál og landbúnaður eru iðulega á sömu hendi erlendis. Afleiðingin er sú að á síðustu tveimur áratugum hefur þekking minnkað verulega innan íslenska stjórnkerfisins, hjá fyrirtækjum í landbúnaði, bændum sjálfum og almenningi á hagsmunagæslu annarra ríkja og stuðningskerfi þeirra í víðum skilningi og vörnum þegar kemur að landbúnaði. Þá hefur samkeppnisstaða íslensks landbúnaðar versnað og aðstöðumunur aukist til muna.“

Sameiginlegir kraftar

Sigurjón segir að sameiginlegum kröftum BÍ og SAFL verði best borgið saman við það verk að snúa þessari þróun við. „Fyrir því eru fordæmi á erlendri grundu, til dæmis í Danmörku. Það gætir enginn annar hagsmuna landbúnaðarins nema þeir sem í honum starfa – bændur sjálfir og afurðastöðvarnar.

Síðan eru önnur verkefni sem myndu alltaf vinnast áfram á sitt hvorum vettvangi aðila. Innan SAFL er víðtækur stuðningur við stofnun slíkra sameiginlegra samtaka en öllum aðildarfyrirtækjum verða kynntar hugmyndirnar eins og þær voru kynntar á búgreinaþingi, áður en kemur að Búnaðarþingi,“ segir Sigurjón R. Rafnsson.