Þróun dómskalans fyrir kynbótahross

Undanfarið hefur farið fram vinna við framþróun dómskalans fyrir kynbótahross. Hérna verður farið yfir helstu markmið vinnunnar og hvaða nýjungar eru í farvatninu varðandi útfærslu á reiðdóminum. 

 

Aðalmarkmiðið er að skapa aðgengilega og auðvelda hestgerð fyrir þann breiða hóp fólks sem nýtur reiðhestskosta íslenska hestsins. Leiðin til þess er m.a. að verðlauna ákveðið byggingarlag með áherslu á sterka yfirlínu, sem skapast af rétt löguðum hálsi og burðarmiklu baki, að hrossið sé jafnvægisgott; hlutfallarétt og framhátt. Hvað varðar reiðhestskostina er mikilvægt að verðlauna jafnvægi og að hesturinn sé sjálfberandi og eigi auðvelt með að ganga í réttri líkamsbeitingu undir manni. Þá er mikilvægt að leggja aukna áherslu á þjálni og yfirvegun þegar kemur að mati á vilja og geðslagi. Allt eru þetta atriði sem meðal annarra stuðla að betri reiðhesti, burtséð frá hlutverki hans. 

 

Helstu markmið vinnunnar voru eftirfarandi:

 

Hérna verður farið yfir hverja gangtegund fyrir sig auk vilja og geðslags og stiklað á helstu nýjungum sem eru í farvatninu:

 

Tölt

Eins og kemur fram að ofan er stefnan að leggja aukna áherslu á jafnvægi og að hesturinn sé sjálfberandi undir manni. Góð verkefni eða próf til að meta þessa þætti sérstaklega er að sjá hestinn aðeins á slökum taum og sjá hraðabreytingar. Þess vegna er hugmyndin að til þess að hljóta einkunn upp á 9,0 eða hærra sé gerð krafa um að sýndar séu hraðabreytingar (þ.e. greinileg uppkeyrsla og/eða niðurhæging) og að sýnt sé fram á að hesturinn haldi jafnvægi á gangtegundinni þegar greinilega losað er um tauminn. Þessi verkefni, séu þau vel framkvæmd, geta að auki vegið til hækkunar á einkunnum neðar í skalanum. Í sambandi við verkefnið að losa um tauminn er hugmyndin sú að losað sé alveg um taumsamband í að lágmarki 3 sekúndur (taumur gefinn fram); að það sé nóg prufa á það hversu sjálfberandi hesturinn er.

 

Þröskuldar í tölti – eins og fólk þekkir eflaust má núna muna einum heilum í einkunn á hægu tölti og tölti; þ.e. hross getur fengið 9,0 fyrir tölt með 8,0 fyrir hægt tölt. Í nýjum skala er hugmyndin að leggja meiri áherslu á gæði á hægu tölti á þann veg að þegar hross hljóta 9,0 eða hærra fyrir tölt megi einungis muna hálfum í einkunn á hægu tölti og tölti (einkunn fyrir hægt tölt megi einungis vera hálfum lægri). Áfram megi muna heilum í einkunn upp í 8,5 í skalanum og einnig almennt þegar um fjögurra vetra hross er að ræða (mismunandi kröfur eftir aldri).

 

Hægt tölt

Til að meta ákveðna þætti hæga töltsins er afar upplýsandi að sjá hestinn á hægu tölti sem er sýnt upp af feti. Þessir þættir eru hreinleiki gangtegundarinnar og jafnvægi en einnig fjaðurmagn á hægu og eðlisfótaburður. Fyrir hinar hærri einkunnir (9,0 eða hærra) þarf hesturinn því að geta gengið upp í jafnvægisgott hægt tölt af feti án þess að þurfa til þess langan aðdraganda. Gangskiptingin fet upp í hægt tölt þarf ekki að fara fram fyrir framan dómpallinn (nóg að hún fari fram í aðdraganda 150 metra kaflans) enda er ekki verið að meta gangskiptinguna sem slíka, heldur gæði hæga töltsins þegar það er sýnt upp af feti.

 

Brokk

Til að fá auknar upplýsingar um brokkið þegar úrvalseinkunnir eru gefnar (9,0 eða hærra) er hugmyndin að hesturinn sé sýndur á fleiri en einu hraðastigi, þ.e. á hægu brokki eða hægri milliferð og einnig greiðari ferð. Í dag er sú vinnuregla við lýði að sé gefið 9,5 eða 10 fyrir brokk, að þá sé hesturinn sýndur á milliferð, auk greiðari ferðar. Nú er hugmyndin að útfæra þetta skýrt í skalanum og gera þessa kröfu þegar einkunnir 9,0 eða hærra eru gefnar. Stefnan er sú að hross sem hljóta úrvalseinkunnir hafi sannarlega bætandi áhrif á brokk í stofninum en þá er mikilvægt að hrossið sé takthreint, beiti sér rétt og búi yfir fjaðurmagni á hægari ferð. Þá geta hraðabreytingar í góðu jafnvægi vegið til hækkunar á einkunnum hvar sem er í skalanum. 

 

Skeið

Þegar kemur að mati á skeiði er nýjung í skalanum að gerðar eru minni kröfur til fjögurra vetra hrossa hvað lengdina á sprettinum varðar. Fyrir fjögurra vetra hross er full sprettlengd 75 metrar en 150 metrar hjá eldri hrossum eins og verið hefur. Þá er meira lagt upp úr réttri líkamsbeitingu á skeiði og jafnvægi. Auðveld niðurtaka á skeið af stökki á greiðri ferð, létt taumsamband á sprettinum sem og mjúkleg niðurhæging í jafnvægi eru verkefni sem geta vegið til hækkunar á einkunnum enda sýna þau fram á jafnvægi hestsins og öryggi á sprettinum. Að sama skapi skal einkunn lækka um 0,5 hið minnsta séu miklir erfiðleikar í upphafi spretts, hesturinn þarf mikla hjálp frá knapa til að halda jafnvægi á sprettinum eða ef hesturinn styttir sig í niðurhægingu. Til að hljóta einkunnir 8,5 og hærra þarf að hleypa hestinum greinilega til skeiðs, þetta er verkefni sem þegar er farið að biðja um.

 

Greitt stökk

Í nýjum skala hefur stökkið verið skilgreint sem tveir aðskildir eigin­leikar, greitt stökk og hægt stökk, með sitt hvort vægið (sjá grein um þróun vægisstuðlanna). Þegar stökk hefur verið skilgreint sem tveir eiginleikar er ekki lengur um þröskulda að ræða, þannig að gæði á hægu stökki hafa ekki áhrif á einkunnagjöf fyrir stökk, eins og verið hefur. Stökk skal sýnt á þeim mesta hraða þar sem hesturinn ræður við að ganga í jafnvægi, þar sem hraðaaukning frá hægu upp í mestu ferð er sýnd. Greinileg hraðaaukning í góðu jafnvægi getur vegið til hækkunar á einkunn og eins ef sýnd er jafnvægisgóð niðurhæging. Full sprettlengd er 150 metrar en eins og með skeiðið er full sprettlengd 75 metrar hjá fjögurra vetra hrossum.

 

Hægt stökk 

Hvað hæga stökkið varðar hefur ræktunarmarkmiðið verið yfir­farið og skýrt en dómskalinn fyrir hægt stökk var fremur lítið skilgreindur. Í nýjum skala er betur lýst hvaða gerðir af hægu stökki eigi að verðlauna til úrvalseinkunna, þar sem t.d. svif og mýkt geta vegið hvort annað upp. Fyrir hinar hærri einkunnir (9,0 eða hærra) þarf hesturinn að geta lyft sér upp í jafnvægisgott hægt stökk af feti eða milliferðar tölti/brokki. Sýning á bæði hægra og vinstra stökki sem og að hesturinn haldi jafnvægi og burði þegar slakað er á taum eru verkefni sem vegið geta til hækkunar á einkunn séu þau vel framkvæmd. 

 

Fet

Þar hefur ræktunarmarkmiðið einnig verið yfirfarið og skýrt. Í nýjum skala er aukin áhersla á rétta líkamsbeitingu á feti, hesturinn gangi vel í gegnum sig og hafi góða skreflengd en minni áhersla á yfirstig á fetinu; það er að afturfótur fari mikið yfir framfótarsporið. Hvað varðar ung hross þá eru gerðar minni kröfur um stöðuguleika sýningarinnar, þ.e. ef ung hross missa einbeitingu á fetinu, að dæma til einkunnar bestu kafla sýningarinnar. 

 

Vilji og geðslag

Eins og fram hefur komið er meiri áhersla lögð á þjálni og yfirvegun í mati á þessum eiginleika í nýjum skala. Í vilja og geðslagi er metið hvernig sýningin gengur; framhugsun hestsins, svörun við ábendingum (þjálni) og spennustig. Stefnan er að koma upplýsingum skýrar á framfæri um þessi þrjú atriði í framtíðinni þannig að ræktendur geti betur glöggvað sig á hestgerðinni sem í dómi er hverju sinni. Þetta eru einnig þau atriði sem raunhæft er að meta á þeim fáu mínútum sem dómurinn fer fram. Mörg atriði geðslagsins er ekki hægt að glöggva sig á með sjónmati. Þetta er því afmarkaðri eiginleiki en núverandi heiti hans gefur til kynna og spurning hvort ekki sé betra að kalla eiginleikann samstarfsvilja í stað vilja og geðslags.

 

Hugmyndin er að þróa vægistuðla eiginleikanna í aðaleinkunn, þessar breytingar eru hluti af þróun og breytingum á ræktunarmarkmiðinu og dómskalanum sem er verið að vinna að þessa dagana. 

 

Helstu breytingar sem hugmyndin felur í sér eru eftirfarandi:

 

Hækka vægi hæfileikanna í aðaleinkunn þar sem ganghæfni hrossa er veigamesti þáttur þeirra

 

Hækka heildarvægi grunngangtegundanna. Þetta er gert til þess að leggja meiri áherslu á hina fjölhæfu hestgerð innan stofnsins, hvort sem hún býr yfir fjórum eða fimm gangtegundum, en það er sú hestgerð sem er verðmætust.

 

Skilgreina hægt stökk sem sér eiginleika. Gæði á hægu stökki eru hluti af einkunn fyrir stökk í dag en verðmætt er að hægt stökk hafi bein áhrif á aðaleinkunn hrossa. Aðgengilegt er að skilgreina hægt stökk og stökk sem tvo eiginleika þar sem um tvær gangtegundir er í raun að ræða, þrítakta hægt stökk og fjórtakta hratt stökk og er talað um þetta sem tvær gangtegundir í mörgum löndum

 

Hækka vægi á bak og lend þar sem rannsóknir á tengslum byggingar og hæfileika styðja að leggja meiri áherslu á þennan eiginleika

 

Reikna tvær aðaleinkunnir fyrir hvern hest. Auk aðaleinkunnar eins og hún er reiknuð í dag er hugmyndin að reikna út sérstaklega fjórgangseinkunn þar sem vægi skeiðs er tekið úr útreikningi á aðaleinkunn og dreift hlutfallslega út á aðra eiginleika hæfileikanna. Þetta myndi vera gert fyrir öll hross hvort sem þau búa yfir fjórum eða fimm gangtegundum.

 

Hugmyndina að breyttum vægistuðlum má sjá í meðfylgjnadi töflu, ásamt núverandi vægistuðlum:

 

Sköpulag

Samkvæmt þessari tillögu vegur háls, herðar og bógar mest af eiginleikum byggingar, þá samræmi og bak og lend; enda eru þetta lykileiginleikar hvað virkni og heildarútlit hestsins varða. Af eiginleikunum fótagerð, réttleiki og hófar þá er hugmyndin að hófarnir vegi mest. Fyrir utan sterka tengingu hófa við nýtingu hestsins, þá hafa þeir hafa einnig hæsta erfðafylgni þessara eiginleika við ganghæfni og keppnisárangur (39-52%) sem gefur okkur líklega vísbendingu um tengsl hófa við endingu hrossa þar sem eldri hross eru að taka þátt í keppni heldur en kynbótadómi. 

 

Hæfileikar

Hvað hæfileikana varðar er hugmyndin að auka áherslu á fjölhæfni hrossanna og auka vægi grunngangtegundanna í aðaleinkunn. Rökin fyrir því að hækka vægi grunngangtegundanna eru þau að fjölhæf hross eru verðmætustu hrossin og einnig er það vissulega ræktunarmarkmiðið að bæta allar gangtegundir hestsins og sker íslenski hesturinn sig frá mörgum öðrum ganghestum að þessu leyti. Þessi hækkun tekur einnig mið af þróun í reiðmennsku og þjálfun hestsins, þar sem t.d. hægt stökk hefur verið að skipa markvissari sess í uppbyggingu hestsins. Í þessari útfærslu er vægi grunngangtegundanna aukið samtals um 6%. Vægi grunngangtegundanna er í núverandi kerfi samtals 16% en yrði 22%. 

 

Hvað grunngangtegundirnar varðar þá er hugmyndin að skipta hægu stökki og stökki í tvo eiginleika með sitt hvort vægið þar sem hægt stökk vegur meira. Í þessum breytingum öllum, á vægistuðlum og dómskala, er stefnan að leggja meiri áherslu á gæði hestsins á hægu, hvort sem það er tölt, brokk eða stökk. Varðandi stökk er aðgengilegt að skilgreina hægt stökk og stökk sem tvo eiginleika þar sem um tvær gangtegundir er í raun að ræða, þrítakta hægt stökk og fjórtakta hratt stökk og er talað um þetta sem tvær gangtegundir í mörgum löndum. Með þessu hefur hægt stökk bein áhrif á aðaleinkunn sem er verðmæt breyting. Hugmyndin er að skapa réttari upplýsingar, ekki síst fyrir kynbótamatið þar sem hestur í dag getur til dæmis verið með 8.0 fyrir stökk en einungis 7.0 fyrir hægt stökk en það er 8.0 fyrir stökk sem telur inn í aðaleinkunn hestsins og myndar þar með aðaleinkunn kynbótamats. Hægt stökk er miklu meira notuð gangtegund í þjálfun og einnig í keppni. Hratt stökk er að sjálfsögðu notað í þjálfun hestsins og í gæðingakeppni en spurning er hvort að sýning á hröðu stökki hafi ekki að mörgu leyti meira upplýsingagildi en praktískt gildi þar sem hratt stökk segir til um burð í baki, léttleika og líkamsbeitingu hestsins og vilja hans. Við þessa breytingu er þá betra að tala um hægt stökk annars vegar og greitt stökk hins vegar. 

 

Töltið verður alltaf að hafa hæst vægi eiginleikanna enda lykil eiginleiki í íslenska hrossastofninum. Það er spurning hvort við þessa breytingu sé hyggilegt að setja 1% á töltið þannig að það skeri sig áfram mest úr. Hvað varðar hægt tölt hefur komið upp sú hugmynd hvort betra sé að skilgreina það sem sér eiginleika, líkt og hugmyndin er að gera með hæga stökkið. Með töltið er líklega betri leið að leggja meiri áherslu á gæði á hægu tölti í gegnum dómskalann þar sem meiri kröfur eru gerðar til hæga töltsins við einkunnagjöfina. Þar er skýrt ræktunarmarkmið hestur sem býr yfir gæðum á öllum hraðastigum. Þá er hægt tölt t.d. ekki notað sem sér eiginleiki í keppni en það er gert með hæga stökkið. Þetta er því talin betri leið en sú að skilgreina hægt tölt sem sér eiginleika með sér vægi en með því að gera ákveðnar kröfur til gæða á hægu tölti við einkunnagjöfina er í raun búið að gefa hæga töltinu vægi í aðaleinkunn. 

 

Þá er lagt til að hækka vægi fetsins. Það er mikilvæg gangtegund á svo margan hátt. Allar æfingar eru kenndar á feti og er grunnur undir aðrar gangtegundir. Það hefur mikið með sölumöguleika hestsins að segja, í hvaða hlutverk sem hesturinn er ætlaður, að hesturinn geti fetað slakur. Gæði á feti skera einnig úr um það að mörgu leyti hvort hesturinn nýtist í keppni eða ekki og hefur þar með mikið með verðmæti hestsins að segja.

 

Vægi á fegurð í reið er óbreytt, eða 10%, enda afar verðmætur eiginleiki sem sést vel í þeirri háu erfðafylgni sem hann hefur við keppnisárangur. Þá er vægi á vilja og geðslagi lækkað um 2%. Það er að sjálfsögðu einn mikilvægasti eiginleikinn í hestinum en jafnframt sá sem erfiðast er að meta með öryggi. Með því að hækka vægi á feti er einnig lögð meiri áhersla á getu hestsins til slökunar sem er einn mikilvægasti þáttur geðslagsins.   

 

Fjórgangs aðaleinkunn:

Þá er hugmyndin að reikna út sérstaklega fjórgangseinkunn fyrir öll hross þar sem vægi skeiðs er tekið úr útreikningi á aðaleinkunn og dreift hlutfallslega út á aðra eiginleika hæfileikanna. Þetta er gert til þess að bæta við áhugaverðum og verðmætum samanburði á öllum hrossum hvort sem þau búa yfir fjórum eða fimm gangtegundum. Þetta lyftir upp góðum og úrvals klárhrossum með tölti en hefur einnig jákvæð áhrif á stöðu jafnvígra alhliða hrossa. Einnig mun þetta að öllum líkindum hafa jákvæð áhrif á mætingu til dóms (t.d. verða klárhross með 8,0-8,5 fyrir alla þætti hæfileikanna líklegri til að vera sýnd). Að lokum og ekki síst gefur þetta færi á því að reikna kynbótamat á fjórgangseinkunn og verðlauna afkvæmahross á þessum grunni; afkvæmahross sem eru að gefa úrvals klárhross með tölti en fá alhliða hross en það eru ekkert síður verðmætir gripir til ræktunar.  

 

Þessi hugmynd um fjórgangseinkunn kallar einnig á pælingar með ræktunartakmarkið. Er ræktunarmarkmiðið eingöngu alhliða hestur eða einnig úrvals klárhestur með tölti – úrvals ganghestur eins og það er orðað í almennu ræktunarmarkmiðunum sem eru í bígerð. Ég tel það og þekkingin á skeiðgeninu og erfðum ganghæfninnar segir okkur að sum klárhrossin (CA hross) eru og munu gefa okkur úrvals fjórgangs- og fimmgangshross. Við erum að sjálfsögðu að rækta ganghest og allir vilja að ræktunargripir búi yfir úrvals tölti en hross sem býr yfir fjórum úrvals gangtegundum er úrvals ræktunargripur.  

 

Að lokum er gott að hafa í huga að þeir eiginleikar sem metnir eru í kynbótadómi fylgjast nánast allir jákvætt að (jákvæð svipfars- og erfðafylgni) og margir þeirra hafa háa jákvæða fylgni á milli sín. Þannig hafa smávægilegar breytingar á vægistuðlum ekki mikil áhrif á erfðaframfarir. Þessar breytingar hafa almennt heldur ekki mikil áhrif á meðaltöl aðaleinkunna en skilja betur á milli jafnvígra hrossa og þeirra sem eru einhæfari eins og fyrr segir. Vægistuðlarnir gefa einnig til kynna hvaða hestgerð við viljum halda frammi og hvaða eiginleika við viljum bæta á hverjum tíma.