Grænmeti og mjólk fara vel saman

Á Norðurgarði í Skeiða- og Gnúpverjahreppi er rekið blandað bú með meiru. Stærstur hluti veltunnar kemur frá mjólkurframleiðslu, en á bænum er jafnframt grænmetisrækt, grísaeldi, kornrækt og skógrækt. Enn fremur eru nokkrir hestar og þar til fyrir stuttu voru örfáar kindur til heimabrúks.

Hjónin Ásmundur Lárusson og Matthildur Elísa Vilhjálmsdóttir hafa verið í búskap síðan 1995. Nú er sonur þeirra, Hannes Orri, kominn inn í búreksturinn og á þriðjung búsins á móti foreldrum sínum. „Ég var búinn að ákveða þegar ég byrjaði í búskap 25 ára gamall að ég ætlaði að hætta um fimmtugt. Ég er 53 í dag og ekki enn hættur,“ segir Ásmundur.

Ásmundur ólst upp á Selfossi, en hafði alltaf hug á að verða bóndi. „Ég byrjaði í sveit á Hlemmiskeiði 1 tíu ára gamall og var til sautján ára aldurs,“ segir hann. Matthildur, eiginkona Ásmundar, er frá Hlemmiskeiði 2, sem er steinsnar frá. Hjónin sem Ásmundur var í sveit hjá buðu þeim að taka jörðina sína á leigu árið 1995 og hófu þau sinn búskaparferil á sömu torfu og foreldrar Matthildar.

Ásmundur og Matthildur voru þá með átján kýr og 70 þúsund lítra framleiðslurétt. Ungu hjónin unnu bæði úti meðfram búskap, Matthildur sem leikskólastjóri og Ásmundur sem smiður.

Framtíðaráætlanirnar byggðust á því að kaupa Hlemmiskeið 1 og byggja þá jörð upp. Þau reistu sér nýtt íbúðarhús á meðan eldri hjónin bjuggu áfram í sínu húsi. Enn fremur keyptu þau allar vélar og skepnur, en gerðu fimm ára leigusamning fyrir útihúsunum, jörðinni og kvótanum. Að fjórum árum liðnum gerðu þau kauptilboð sem var hafnað. Þá vildi svo til að ríkisjörðin Norðurgarður losnaði til ábúðar, sem þau sóttu um og fengu. Rétt rúmir tveir kílómetrar eru á milli Hlemmiskeiðs og Norðurgarðs í beinni loftlínu.

Keyptu jörðina 2009

Eftir að hafa leigt Norðurgarð af ríkinu í áratug keyptu Ásmundur og Matthildur jörðina árið 2009. Ári síðar stofna þau einkahlutafélag í kringum reksturinn sem hafði að hluta til verið til að liðka fyrir kynslóðaskiptum. Hann segir mikla vöntun á leiðsögn og upplýsingum fyrir bændur sem eru að færa búreksturinn yfir til yngri kynslóðar.

Ásmundur segist hafa leitað upplýsinga víða og enginn aðili hafi getað sagt skýrt hvaða leið væri farsælust. „Ég fékk upplýsingar frá ráðunautum og bændum sem hafa gert þetta áður. Svo veit maður ekki hvort það sé endilega rétta lausnin.“ 

Hefði átt að fá róbót fyrr

Þegar þau fluttu að Norðurgarði árið 1999 var þar 32 kúa fjós. Árið 2004 breyttu þau fjósinu í lausagöngufjós og fjölguðu básunum. Þá voru mjaltaþjónarnir nýlega komnir á sjónarsviðið en þau ákváðu að nota mjaltabásinn sem var í fjósinu fyrst um sinn, en hann var í grunninn frá 1986. „Ég var alltaf með það í huga að setja inn róbót og var að kljást við þá ákvörðun til ársins 2015. Mér fannst þetta dýrt í innkaupum og dýr rekstur á þessu. Nú sé ég eftir að hafa ekki gert það miklu fyrr, því ég var orðinn þreyttur. Þegar ég var farinn að mjólka 65 kýr var ég upp undir sex tíma í mjöltum á dag,“ segir Ásmundur.

Hann segir starfsumhverfið vera allt annað en það var áður og nú gefist tími til að sinna verkefnum sem sátu áður á hakanum. Nú sé hægt að sitja yfir gögnum í tölvunni, velta fyrir sér öllu sem kemur að heilbrigði og svo framvegis á meðan mjaltaþjónninn mjólkar. Enn fremur segir Hannes Orri tilkomu mjaltaþjónsins hafa aukið áhuga sinn á að taka við búinu. Hann útskrifaðist úr búfræði á Hvanneyri árið 2018 og hefur starfað við búið síðan þá.

Spurði Sölufélagið hvað vantaði

Árið 2020 keyptu þau jörðina Andrésfjós, sem er á sömu torfu og Norðurgarður. Sú jörð er 165 hektarar og fengu þau gott ræktarland. Jafnframt fylgdu kaupunum íbúðarhús sem Hannes Orri og Marta Stefánsdóttir, kærasta hans, búa í. Enginn framleiðsluréttur var á jörðinni. „Við skuldsettum okkur alveg upp í rjáfur þegar við keyptum þessa jörð,“ segir Ásmundur og fóru þau því í grænmetisrækt til að afla frekari tekna. Ásmundur sá að þetta hentaði sérstaklega vel með kúabúskap þar sem helstu álagstímar skarast ekki.

„Við byggðum létt gróðurhús og sáum í það um miðjan apríl. Síðan er maður að setja kornið niður um mánaðamótin apríl-maí. Í lok maí förum við að planta út grænmetinu og eftir það byrjar heyskapur. Síðan byrjar upptaka um miðjan júlí.“

Ásmundur hafði samband við Sölufélag garðyrkjubænda og spurði hvaða tegundir vantaði á markað. Þar fékk hann þau svör að helst væri þörf á spergilkáli (brokkólí) og blómkáli. Það er því stór hluti af þeirra ræktun, en jafnframt eru þau með hvítkál og rauðkál í minna magni. Heildaruppskeran árið 2022 var nálægt 30 tonnum. „Það fer ekkert til spillis hjá okkur. Það grænmeti sem við hendum frá okkur fer allt í kýrnar.“

Uppskerutími spergilkáls er nokkuð stuttur og geymsluþol fimm til sex vikur. „Þú getur verið að fá fyrstu uppskeru um miðjan júlí og svo endist tímabilið út október í besta falli. Þá er uppskeran búin og spergilkálið geymist ekki lengur,“ segir Ásmundur. Önnur saga er með hvítkál, sem geymist allan veturinn.

Ekkert uppgrip

„Þetta er mannfrekt, þannig að launakostnaðurinn er mjög hár í þessum bransa og það varð minna úr hagnaði í þessu en vonir stóðu til,“ segir Ásmundur. Þegar grænmetið er sett í garðana þarf sex manns til að verkið gangi á skikkanlegum hraða. „Gallinn við þetta er að það hefur ekki verið tími til að fara yfir girðingar og mála þök á húsum. Þetta tók í raun alla glugga og allt frí fauk út í veður og vind. Þetta er ekkert uppgrip og við vorum vöruð við því áður en við fórum í þetta,“ segir Ásmundur aðspurður hvort grænmetisrækt sé góð atvinnugrein. Þau hafi hins vegar átt flestan tækjabúnað og ræktarlandið hafi verið til staðar. Þær vélar sem upp á vantaði keyptu þau fyrir hagstætt verð og gróðurhúsið var ódýrt í smíðum þar sem þau sáu um alla vinnu sjálf.

Ásmundur segir að með því að geyma grænmetið við eina gráðu endist það best. „Það er lykilatriði þegar við erum að taka þetta upp að keyra þetta sem fyrst heim og kæla strax – sérstaklega með spergilkálið.“

Til þess að hafa meira upp úr grænmetisræktuninni segir Ásmundur að það þyrfti að vera hægt að vélvæða og auka magn. Það eru til vélar sem taka upp grænmeti, en þær eru mjög dýrar og skera ekki eins vel og mannshöndin, sérstaklega þegar kemur að spergilkáli og blómkáli. Einingin þyrfti að vera mun stærri til að frekari vélvæðing myndi borga sig.

Eins og staðan er núna þá eru þau búin að fullnýta þann mannskap og tíma sem þau hafa. „Ég er ekki að segja að verðið sé lágt fyrir neytandann, en það veitir ekki af því fyrir framleiðandann. Við erum ekki
að ríða feitum hesti frá þessu.“

Kindur „áhættubúskapur“

Þegar þau keyptu Andrésfjós fylgdu 15 kindur með í kaupunum. Þau voru með þær í tvö ár. „Það er áhættusamt að vera með kindur og grænmeti hlið við hlið, því ef ein kind sleppur í grænmetisgarð er hún búin að eyðileggja hann á augabragði. Þetta var orðinn áhættubúskapur,“ segir Ásmundur.

Hann bætir við að vinnuálagið hafi verið orðið ofboðslega mikið, enda sauðburður á sama tíma og þegar mest er að gera í grænmetisræktinni. „Svo vaknar maður við að eitthvað þarf að gefa eftir. Það þarf að breyta einhverju svo maður fari ekki í keng. Þegar þú ert að gera þetta fyrir heimilið þá er þetta farið að taka of mikinn tíma og þá er common sense að minnka vinnuna. Þetta er dýrt hobbí nema maður hafi brjálæðislegan áhuga á þessu. Við erum ekki alveg þar,“ segir Ásmundur.

Norðurgarður og Eurovision

Ásmundur hefur spilað nokkurt hlutverk í Eurovision-ferli Íslands, en dóttir hans er Árný Fjóla og er hann tengdafaðir Daða Freys. „Ég var þeim innan handar í leikmunagerð. Um leið og þau tóku fyrst þátt í Söngvakeppninni voru þau með ákveðnar hugmyndir um hvernig þau vildu hafa hlutina. Ég var að hjálpa þeim í að smíða fyrstu hljóðfærin, og svo auðvitað hringpíanóið. Við vorum að teikna þetta upp hérna á gólfinu til að sjá hvað þetta yrði að vera stórt, og svo þurfti að plögga þessu saman.“

Einingarnar voru þrjár og Ásmundur segir marga klukkutíma hafa farið í að finna góða útfærslu á að tengja hlutina saman. Hann bætir við að nær allt hafi verið endurnýtt sem notað var í hljóðfærin. Til að mynda var fyrsta hljóðfærið sem þau smíðuðu gert úr bjórkassa. Ásmundur tekur fram að allar hugmyndirnar hafi komið frá Árnýju og Daða á meðan hann hjálpaði þeim með útfærsluna.

Ala grísi

„Þegar við komum hingað 1999 var svínabú hér – bæði gyltur og grísauppeldi. Það var ekki beysinn búskapur á þeim tíma og ég ákvað strax að fara ekki í það,“ segir Ásmundur.

Þau hafi hins vegar boðið utanaðkomandi svínabændum að nýta sér aðstöðuna og eru 288 grísir í eldi í Norðurgarði. Þeir eru í húsunum í fjóra til fimm mánuði.

Þeir aðilar leigja af þeim húsnæðið og umhirðuna en grísirnir eru ekki í eigu Norðurgarðsbænda. Svínabændurnir kaupa allt fóðrið og ákveða hvaða grísir fara í sláturhús og hverjir ekki. Bændurnir í Norðurgarði fá allan lífrænan áburð sem fellur til sem nýtist vel í áburðarsparnað.

Þau sjá fram á að hætta með grísaeldið innan fárra ára þar sem fyrirséð er að húsnæðið muni úreldast með breytingum á aðbúnaðarreglugerðum, á meðan svínabændurnir sem eiga grísina eru í uppbyggingu heima hjá sér.

Spenntur fyrir kornsamlögum

„Við erum búin að vera í kornrækt samfleytt síðan 2001,“ segir Ásmundur. Hann segir uppskeruna yfirleitt hafa verið góða en telur að reikna megi með afhroði tíunda hvert ár. „Það hefur aldrei farið þannig að ég hafi ekki fengið eitthvað korn, en ég hugsa að stundum hefði borgað sig að sleppa því að þreskja, því það kostar að fara með vélina yfir þó hún taki nánast ekki neitt. Hún er ekkert fljótari að því,“ segir Ásmundur. Hann tekur þó fram að nokkur verðmæti felist í hálminum. Fyrstu árin voru þau með tvo hektara, en mest hafa þau farið í 30 hektara korns.

„Það verður spennandi að fylgjast með hvað verður úr þessari hugmynd að stofna kornsamlög. Þá er komið net í kringum mann. Í dag erum við með 15 til 20 hektara, sem er nóg fyrir okkur. Ef maður væri með svona samlag nálægt sér, þá myndi maður kannski fara upp í 30 til 40 hektara, jafnvel meira. Kannski myndi maður leggja það allt inn og taka út í kjarnfóðri, eða leggja inn hluta af því. 

Ég held að ef það kæmi góð vinna varðandi byggrannsóknir þá sé auðvelt að leika sér í öðrum tegundum. Ef við byrjum í bygginu og keyrum upp ræktunarstarfið þá er ég sannfærður um að þá fylgir með áhugi til að prófa fleiri afbrigði. Þetta yrði svo mikil hvatning í ræktunarmenningu á Íslandi.“

Ásmundur segir að hann hafi orðið var við niðursveiflu í stemningu fyrir kornrækt frá árinu 2010. Bændur hafi lent í lélegum árum og þessu hafi fylgt kostnaður. „Þetta var alveg á mörkunum að borga sig gagnvart innfluttu. Þetta er vesen og það getur verið miklu þægilegra að sleppa þessu og kaupa af fóðursala.“

Búbót í verktökum

„Þegar við flytjum hingað árið 1999 voru ekki til miklir peningar. Þá stofnuðum við hlutafélag, þrír bændur, og keyptum sambyggða rúlluvél. Við fengum síðan verktaka til að rúlla fyrir okkur. Við áttum ekki nógu öfluga traktora og við vildum hafa utanaðkomandi aðila.

Fyrirkomulagið var þannig að ef ég var fyrstur þennan daginn, þá var ég síðastur í næsta þurrki. Ef við vorum allir að fara í heyskap þá fengum við bara hundrað rúllur í einu – þá fór vélin til næsta bónda og síðan koll af kolli,“ segir Ásmundur, en með þessu komu bændurnir í veg fyrir að einn bóndi einokaði rúlluvélina. Þar sem stutt var á milli eigenda gekk þetta upp. Árið 2003 byrjuðu bændurnir í Norðurgarði í stæðugerð

Fyrstu árin notaði Ásmundur gamlan áhleðsluvagn til stæðugerðarinnar, en hefur nýtt sér þjónustu verktaka frá þriðja ári. Ásmundur segir nálægð við verktaka og öflugt búnaðarfélag hafa hjálpað honum mjög mikið í sínum búskap. „Ég hvatti einn verktakann til að kaupa vagn og lofaði að kaupa af honum þjónustu. Ég hef alltaf verið á þeirri línu að nota verktaka í heyskap og er búinn að gera það allar götur síðan. Við sláum, rökum saman og þeir koma og hirða og keyra allt heim. Síðan höfum við alltaf verið með aðeins af rúllum fyrir geldkúahey og hálm.“

Ríkisjörð tvíeggja sverð

„Þetta virðist alltaf vera sama baslið að byrja að búa. Við byrjuðum með tvær hendur algjörlega tómar og það má segja að það hafi verið kostur hjá okkur að komast á ríkisjörð. Annars hefðum við sennilega hætt búskap. Á móti kemur að það að vera á ríkisjörð er rosalega bindandi. Ef þú vildir breyta einhverju þá þurftir þú að senda bréf til ráðuneytisins og óska eftir að gera hina eða þessa breytinguna og þaðan kom svar eftir þrjá mánuði með ósk um nánari útfærslu.

Þetta er mjög langt ferli af því að ríkið er skuldbundið að kaupa af okkur ef við myndum hætta, þá eðlilega verða þeir að samþykkja allar breytingar.

Þú getur ekki byggt hvað sem er og svo hættirðu. Þá er ríkið búið að skuldbinda sig til að kaupa af þér á einhverju matsverði. Þegar ég breytti fjósinu tók mig tvö ár að fá samþykki fyrir því að breyta.

Eins tafði það okkur verulega að það var ekki lánað í veð í jörðinni við kvótakaup. Þannig að allan kvótann sem við keyptum þurftum við að kaupa hægt og bítandi. Þetta er stundum svolítið letjandi.

Þó held ég að fyrir landbúnaðinn í heild séu ríkisjarðir góður kostur fyrir það fólk sem fær ekki jarðir upp í hendurnar. Ég held að það sé útilokað fyrir ungt fólk að kaupa jarðir í búrekstri á opnum markaði,“ segir Ásmundur Lárusson, bóndi í Norðurgarði.