Fyrstu íslensku steinfjósin?

Nú, í byrjun 21. aldar, hafa orðið miklar breytingar í gerð íslenskra fjósa, sem og allri tækni við hirðingu nautgripa; raunar má tala um byltingarkenndar breytingar auk þeirrar stækkunar sem orðið hefur á bygging­unum. Segja má að fyrir einni öld eða svo hafi einnig orðið – eða að minnsta kosti hafist – bylting í fjósbyggingum hérlendis. 

 

Í stað torfs og grjóts sem verið höfðu ráðandi byggingarefni fjósa um aldir var þá farið að hlaða þau úr límdum steini eða byggja þau úr steinsteypu. Hin nýju fjós boðuðu breytta tíma í gerð og stíl íslenskra gripahúsa. Þá voru aðeins örfá ár síðan farið var að reisa íveruhús til sveita úr steini með steypu.  Hvert fyrsta steinfjósið varð hérlendis ætla ég ekki að fullyrða um að svo komnu máli, en minnast nokkurra sem víst er að voru einna fyrst á ferð.

 

Fjós Torfa Bjarnasonar í Ólafsdal

 

Vel gæti fjós Torfa Bjarnasonar í Ólafsdal hafa verið það fyrsta, það sem enn stendur að veggjum, en það var reist skólaárið 1896-1897 (Mynd 1). Það rúmaði 15 nautgripi. Veggir þess eru úr tilhöggnu grjóti, sementslímdir að utan og innan, eins og enn má sjá. Gólf var steinsteypt með múraðri gryfju fyrir vatn úr veitulæk við austurvegg fjóssins, sjá mynd, og annarri fyrir hland. Járnþak var á fjósinu, pappi undir og allt ræfrið fyllt með þurru torfi, 6 tommu þykku, til einangrunar.  Páll Stefánsson frá Þverá, sem verið hafði fjármaður í Ólafsdal, lýsti fjósinu svo skömmu eftir aldamótin 1900: 

 

„Fjós með áföstu safnhúsi, byggt úr klofnu grjóti, steinlímt með púkkuðu, steyptu gólfi, lagarþró og brunni inni. Það er fyrirmynd íslenzkra fjósa, og ímynd þess, hvernig þau eiga að vera og munu verða í framtíðinni.“

 

Nokkru fyrr hafði enda verið skrifað:

„Enn er Ólafsdalur einn af þeim fáu stöðum, þar sem áburður er geymdur undir þaki.“ Það safnhús er löngu horfið. 

 

Fjós barónsins á Hvitárvöllum

 

Um það leyti sem Torfi lét leiða kýr sínar fyrst inn í hið nýja steinfjós í Ólafsdal var Baróninn á Hvítárvöllum, er svo var nefndur, að byggja fjós í Reykjavík. Var það liður í þeirri nýsköpun mjólkurframleiðslu með hagnýtingu vaxandi markaðar í höfuðborginni, sem Baróninn gekkst fyrir. Og fjós hans stendur enn að megingerð, sjá mynd 2 

 

Fjós Hjartar Snorrasonar, skólastjóra á Hvanneyri

 

Nágranni Barónsins á Hvítárvöllum var Hjörtur Snorrason skólastjóri búnaðarskólans á Hvanneyri sem um þær mundir var byggja upp nýlega stofnaðan skólann (1889). Árið 1900 reisti Hjörtur þar nýtt fjós (Mynd 3) sem stækkað var árið eftir svo það gat rúmað 40 kýr. Það fjós stendur enn að útveggjum til en þaki og fleiru í gerð hússins hefur verið breytt. Veggir þess, mjög þykkir, eru úr steinsteypu sem mikið er í af holtagrjóti. Nú heyrir það til þessarar sögu að Hjörtur skólastjóri var búfræðingur frá Ólafsdal, hafði numið þar en varð síðan kennari við skólann 1892-1894 áður en hann var ráðinn að Hvanneyri. Hjörtur varð auk þess tengdasonur Torfa skólastjóra, kvæntur Ragnheiði Torfadóttur. Mjög sennilegt er því að Hjörtur hafi litið til Ólafsdals eftir fyrirmynd að nýju Hvanneyrarfjósi en líka til fjósbyggingar Barónsins því að útliti svipar þeim mjög saman Hjartarfjósi á Hvanneyri og Barónsfjósinu í Reykjavík.  

 

Fjósið á Möðruvöllum í Hörgárdal

 

Fjórða steinfjósið, sem nefna má meðal þeirra fyrstu hérlendis, er fjósið á Möðruvöllum í Hörgárdal; einnig það stendur enn að megingerð. Það lét Stefán Stefánsson skólameistari reis og það er því við hann kennt, sjá mynd 4.

 

Mynd 4. Stefánsfjós á Möðruvöllum. Stefánsfjós er bygging með einstaka sögu. Það er að stórum hluta byggt úr dönskum tígulsteini sem Friðrik VI Danakonungur gaf upphaflega til byggingar á nýju amtmannssetri eftir að amtmannsstofan á Möðruvöllum brann árið 1826. Húsið, sem fékk nafnið Friðriksgáfa, brann síðan 1874. Seinna var steinninn nýttur í skólahúsið á Möðruvöllum sem brann 1902. Eftir brunann keypti Stefán Stefánsson múrsteininn og notaði í fjósbyggingu að danskri fyrirmynd. Stefánsfjós er vel staðsett á Möðruvallahlaðinu norðan við ráðsmannshúsið. Það sem eftir stendur var byggt á árunum 1902–1904 úr brunasteininum fyrrnefnda og tilhöggnu grjóti frá nágrannabænum Björgum. Húsið er um 170 fermetrar. Mynd / BG

 

 

Torfi Bjarnason og Stefán Stefánsson voru sigldir menn og hafa án efa kynnst steinfjósum eins og öðrum byggingum á ferðum sínum erlendis og reynsluheimur Barónsins var mótaður þar.

 

Vitað er að Torfi lagði sig mjög eftir steinsmíði í Skotlandsdvöl sinni 1867-68 og steinhleðslu útihúsanna í Ólafsdal svipar mjög til húsagerðar sem sjá má á Bretlandseyjum. Vera má að tengsl hafi verið með þeim Torfa og Stefáni á Möðruvöllum þótt líklegra sé að Stefán hafi sótt ráðgjöf og fyrirmyndir til Danmerkur þar sem hann nam.

 

Þótt gera megi ráð fyrir að Hjörtur hafi einkum mótast af aðstæðum í Ólafsdal, eins og áður sagði, er ekki ósennilegt að honum hafi þótt hugmyndir nágranna síns, Barónsins á Hvítárvöllum og fjósbygging hans í Reykjavík, forvitnileg þegar kom að ráðslagi um nýtt fjós á Hvanneyri.

 

Vert rannsóknarefni

 

Áhugavert væri að rannsaka nánar sögu fyrstu steinfjósanna hérlendis. Í fljótu bragði virðist þeim, sem hér hafa verið nefnd, svipa saman hvað form snertir en það bendir til þess að byggt hafi verið á svipuðum hugmyndum við gerð þeirra. Spyrja má hvaðan þær hugmyndir hafi komið og greina þá einnig hvernig þær voru lagaðar að íslenskum aðstæðum. Byggingarefni fjósanna er svipað, með einkenni upphafsskeiðs íslensku steinhúsanna: allt frá veggjum úr tilhöggnum steinum, steinlímdum, klofnu grjóti lögðu í steinsteypu og til steinsteypu í gólfum – byggingarefnum sem hafa reynst svo endingargóð að enn standa þessi hús að veggjum, nær heilum, eftir tólf áratugi. Fleira breyttist sem forvitnilegt væri að skoða: básagerð, brynning, meðferð skíts og hlands, loftræsting, birta o.fl.

 

En annað kemur til: Búnaðarskólafjósin tvö urðu vinnustaður margra nemenda, sem síðan hurfu heim með nýjar hugmyndir um það hvernig fjós framtíðarinnar skyldu líta út. Fyrsti áratugur tuttugustu aldar varð skeið eflingar nautgriparæktar og mjólkurframleiðslu þegar bændur í mörgum sveitum tóku að renna hýru auga til erlends smjörmarkaðar og stutt skeið rjómabúanna rann upp.  

 

Með nýju öldinni tóku steinfjósin að leysa torffjósin af hólmi. Eflaust urðu áðurnefndu búnaðarskólafjósin fyrirmyndir nýrra fjósa víða um land að meira eða minna leiti, að minnsta kosti hjá þeim bændum sem numið höfðu við skólana og gengið til verkáms í hinum nýju fjósum. Sem dæmi má nefna fjós í Hólum í Dýrafirði sem enn stendur. Það var byggt á árunum 1910-13 af nemanda sem útskrifaðist frá Hvanneyri vorið 1905 (Guðmundi Jónasi Guðmundssyni). En að sjálfsögðu var þekking á hinu nýja byggingarefni og nýjum byggingarefnum þá farin að breiðast út eftir fleiri leiðum. 

 

Þessum orðum um steinfjósadæmin fjögur er aðeins ætlað að vekja athygli á einum þætti þjóðmenningar okkar: Framvindu – þróun – í gerð fjósa. Þegar sagan er þekkt eru meiri líkur en ella á því að minjum sé sýnd viðeigandi virðing hvað snertir frekari rannsóknir, varðveislu – og þá hvort sem er varðveislu á efnislegu formi eða með rækilegri endurgerð t.d. með tækni sýndarveruleikans sem nú er orðin svo mögnuð. 

 

Mynd 3. Hjartarfjós á Hvanneyri, steinbyggingin næst til vinstri, síðar breytt í vélaverkstæði.