Beit á afrétti

Um aldir hafa bændur nýtt afrétti á hálendinu til sumarbeitar. Nýting þessa lands kallaði á gott skipulag og samstöðu um upprekstur og smölun landsins á haustin. Þetta viðfangsefni studdi því við félagsþátt samfélagsins, þekkingu á hálendinu og myndun örnefna. 

Til marks um mikilvægi afrétta má nefna, að við afmörkun hreppa á sínum tíma hefur m.a. verið horft til þess að þeir sem ættu upprekstrarland saman yrðu saman í hreppi. Nýting afrétta og smölun er hluti af menningararfleifð okkar. Mig langar í þessari grein að ræða nokkra lykilþætti sem tengst hafa umræðu um beit á afrétti.

Gróðureyðing

Á þeim tíma sem liðinn er frá landnámi hefur gróður víða látið undan síga vegna uppblásturs jarðvegs og vatnsrofs. Þessi þróun er samspil ýmissa þátta eins og landnýtingar, veðurfars og eldgosa. Menn hafa reynt að átta sig á vægi þessara þátta í landeyðingunni. Í nýlegri yfirlitsgrein, sem byggist m.a. á rannsóknum á setlögum í stöðuvötnum, telja höfundar að náttúrulegur breytileiki í veðurfari og eldvirkni séu stærri áhrifavaldar í gróðureyðingunni en búsetan í landinu þó að allir þessir þættir komi við sögu (Áslaug Geirsdóttir o.fl. 2020). Eldgos mynduðu landið okkar og hafa alltaf fylgt því en í mismiklum mæli eftir tímabilum. Fyrstu árþúsundin eftir ísaldarlok (fyrir 11.500 árum) virðist gróður hafa haldið í við gróðureyðingu af völdum eldgosanna. Þetta breyttist síðar og nokkur hundruð árum fyrir landnám var töluverð gróðureyðing hafin í kjölfar kaldara tíðarfars. Sumarhitinn á Íslandi er það lágur að lítil lækkun getur haft miklar afleiðingar fyrir gróður. 

Tíðarfar

Rétt fyrir landnám virðist hafa verið tímabundið kuldaskeið en fyrstu aldir landnámstímans voru hagstæðar. Tímabilið frá 1300-1900 var líklega það kaldasta frá lokum ísaldar. Á þessu árabili, eins og öðrum, skiptust þó á hlýrri og kaldari tímabil. Upp úr 1920 fór að hlýna og svo kólnað aftur um 1965 en síðustu 20-30 árin hafa verið hagstæð. Tíminn frá landnámi hefur því einkennst af töluverðum kulda miðað við árþúsundin þar á undan. Landið hefur aldrei verið algróið og náttúruleg gróðurmörk hafa sveiflast töluvert frá lokum ísaldar, í takt við sveiflur í loftslagi (Rannveig Ólafsdóttir o.fl. 2001). Talið er að gróðurþekja landsins hafi verið rúm 60% þegar hún var sem mest. Það hafa því alltaf verið til gróðursnauðar auðnir á hálendinu enda rúmur þriðjungur landsins ofan 600 m hæðarlínu.

Uppgræðsla

Undanfarna áratugi hafa bændur unnið að uppgræðslu á afréttum í samstarfi við Landgræðsluna og hefur það starf skilað góðum árangri víða. Það er góð reynsla af því að græða landið upp þó einhver beit sé á afréttunum. Mikil sjálfgræðsla hefur einnig orðið á þessum tíma enda tíðarfar verið hagstætt gróðri og beitarstjórnun meiri en áður. Endurheimt gróðurs og jarðvegs er langtímaverkefni og mestu skiptir að því miði í rétta átt. 

Þegar rætt er um uppgræðslu á hálendinu koma í ljós ólík sjónarmið. Sumir vilja hafa auðnirnar áfram, aðrir vilja græða upp en bara með innlendum tegundum. Enn aðrir vilja nota bestu fáanlegu tegundir á hverjum tíma, hvort sem þær eru innlendar eða erlendar. Það eru einnig ólík sjónarmið um trjágróður, hvar hann eigi að vera og hvaða tegundir eigi að nota. Öll þessi sjónarmið eiga rétt á sér en það þarf að vega saman kosti og galla hverrar stefnu og reyna að finna ásættanlegan milliveg.

Uppgræðsla og kolefnisbinding er ekki bara hagur bænda heldur þjóðarinnar allrar. Það er skynsamlegra fyrir okkur sem þjóð að leggja fé í uppgræðslu, og binda þannig kolefni, en greiða háa kolefnisskatta til útlanda. Það ætti því að vera forgangsverkefni að koma gróðurframvindu af stað á sem stærstum svæðum.

Beit

Í umræðum um beit gleymist það oft að land er ekki annað hvort beitt eða friðað. Allt land verður fyrir einhverri beit þó svo að búfé sé ekki beitt á það. Hér á landi höfum við fugla og skordýr sem eru afkastamiklir grasbítar og svo hreindýr á austurhluta landsins og þau eru á beit allt árið. Það sem skiptir máli er hversu mikil beit er á landinu og á hvaða árstímum. Nú er fé einungis í um tvo mánuði á afréttum landsins. Hér á landi er oft horft framhjá jákvæðum áhrifum hóflegrar beitar á kolefnisbindingu, tegundsamsetningu og tegundafjölbreytileika. Víða í Evrópu sækjast menn eftir sauðfjárbeit vegna þessara jákvæðu áhrifa. 

Afréttir og önnur beitilönd bænda á hálendinu eða öðru fjalllendi eru, vegna landslags og annarra staðhátta, mjög breytileg. Hluti landsins liggur frekar lágt yfir sjó, annars staðar teygir landið sig langt upp fyrir gróðurmörk. Sums staðar er jarðvegur þykkur og þakinn gróðri, annars staðar er jarðgrunnt og gróður gisinn. Sums staðar er þurrlendi og annarsstaðar mýrar. Sums staðar er landið flatt og annarsstaðar eru brött fjöll með hömrum eða skriðum. Allan þennan breytileika má finna á flestum afréttum enda eru þeir í villtri náttúru landsins.

Þegar rætt er um beit og beitarstjórnun á slíku landi verður að hafa þetta í huga. Beit á svona land er allt annars eðlis en beit á heimahaga eða tún. Víða erlendis eru fyrst og fremst villt beitardýr á svona landi enda erfitt að halda búpeningi til beitar vegna rándýra. Hér eru ekki rándýr, nema refir, og því höfum við getað látið búfé ganga eftirlitslaust á afréttum yfir sumarið. Það má segja að sauðkindin sé einkennisbeitardýr hálendisins, auk hreindýra, álfta, gæsa og rjúpu.

Uppi hafa verið hugmyndir um að hluta afréttina meira í sundur með girðingum til að halda fénu á ákveðnum svæðum og friða önnur. Mér finnst það ekki skynsamlegt, girðingar eru dýrar og þurfa töluvert viðhald auk þess sem rof myndast gjarnan í land við girðingar. Beitarálagi er hægt að stjórna með fjárfjölda, beitartíma, uppgræðslu og með því að halda því fé heima sem leitar á óæskileg svæði á afréttum.

Ég tel mikilvægt að við nýtum afréttina áfram eins og gert hefur verið. Hófleg nýting er góð fyrir gróðurinn og jarðveginn. Ég hef séð fallegt beitiland breytast í mosaþembu eftir langa friðun. Nýting er bændum einnig hvatning til uppgræðslu en mjög stór hluti uppgræðslustarfs í landinu er unninn af starfandi bændum. Um leið viðhöldum við þekkingu okkar á nýtingu afréttanna, smalamennskum og örnefnum, líkt og gert hefur verið um aldir. 

Guðni Þorvaldsson

Heimildir

Áslaug Geirsdóttir, David J. Harning, Gifford H. Miller, John T. Andrews, Yafang Zong og Chris Caseldine, 2020. Holecene history of landscape instability in Iceland: Can we deconvolve the impacts of climate, vukcanism and human activity? Quaternary Science Reviews 249, 106633.

Rannveig Ólafsdóttir, Peter Schlyter og Hörður V. Haraldsson, 2001. Simulating Icelandic vegetation cover during the Holecene. Implications for long-term land degradation. Geogr. Ann., 83 A (4), 203-215.