Hirsi og brauðið hans Esekíel

Ræktun á hirsi dróst mikið saman á Vesturlöndum í kjölfar Grænu byltingarinnar. Í dag er það mest ræktað á þurrkasvæðum í Afríku og Asíu þar sem uppskerumeiri tegundir þrífast ekki. Hirsi tengist umsátrinu um Jerúsalem og hungursneyðinni sem því fylgdi sem fjallað er um í Gamla testamentinu þar sem Guð mælir til huggunarspámannsins Esekíel.

Erfitt er að geta sér til um hversu mikið magn af hirsi er ræktað í heiminum. Hirsi er heiti á fræjum sem unnin eru úr mörgum grastegundum sem mest eru ræktaðar í löndum þar sem söfnun tölfræðiupplýsinga er takmörkuð og iðulega vafasöm. Gróflega áætluð heimsframleiðsla af hirsi árið 2018 er rétt tæp 27 milljón tonn en er líkast til talsvert meiri.

Uppskera milli ára er sveiflukennd en hefur smám saman verið að aukast. Árið 2014 var framleiðslan áætluð 25,6 milljón tonn en 27,3 milljón tonn 2015, árið 2016 dróst framleiðslan saman í 25,5 milljón tonn. Hún jókst í um 28,9 milljón tonn 2017 en fór niður í 26,7 milljón tonn árið 2018.

Indland ber höfuð og herðar yfir önnur lönd þegar kemur að ræktun og framleiðslu á hirsi með rúmlega 1/3 heimsframleiðslunnar, eða rúm 10,9 milljón tonn árið 2017, samkvæmt heimildum FAOSTAD. Í Nígeríu er áætluð framleiðsla 5 milljón tonn árið 2017, rúm 2,9 milljón tonn í Níger og í Kína sem er í þriðja sæti rúm 1,6 milljón tonn. Afríkuríkin Malí, Búrkína Fasó, Súdan Eþíópía, Tsjad og Senegal fylgja þar á eftir með framleiðslu á rúmum 1,1 milljónum tonna niður í 572 þúsund tonn.

Hirsifræ geymast í allt að áratug við góðar aðstæður.

Viðskipti með hirsi milli landa eru takmörkuð þar sem mest er notað af því á innanlandsmarkaði í hverju framleiðslulandi fyrir sig, annaðhvort sem skepnufóður eða til manneldis.

Samkvæmt upplýsingum á vef Hagstofu Íslands voru flutt inn 374 kíló af hirsifræjum frá Belgíu árið 2018 og eitt tonn og 93 kílóum betur til manneldis. Þar af 150 kíló frá Danmörku og 943 kíló frá Póllandi.

Auk þess sem það er flutt inn sem fuglafóður.

Hirsigras

Hirsi er samheiti yfir fjölda gras­tegunda sem tilheyra mörgum ættkvíslum sem ræktaðar eru víða um heim vegna fræjanna. Mest er ræktunin á svæðum þar sem þurrkar eru langvarandi og jarðvegur rýr í löndum í Asíu og Afríku.

Ekki er vitað hversu margar tegundir grasfræja flokkast sem hirsi enda geta nánast allar grastegundir í heiminum sem nýttar eru á einhvern hátt flokkast sem hirsi.

Algengastar þeirra eru fingurhirsi, Eleusine coracana, teff, Eragrostis tef, prosohirsi, Panicum miliaceum, smáhirsi P. sumatrense, perluhirsi, Pennisetum glaucum, refaskottshirsi, Setaria italica, og ýmsar tegundir af ættkvíslunum Digitaria, Echinochloa, Paspalum, Brachiaria og Urochloa. Auk þess sem Dúrra, Sorghum bicolor, er stundum kölluð risahirsi og tár Jobs, Coix lacryma-jobi, adleyhirsi. 

Grastegundirnar sem flokkast sem hirsi eiga það sammerkt að fræ þeirra eru minni en tegunda sem flokkast sem korn. Stærð hirsifræja, eða hirsikornsins eins og þau eru stundum kölluð, eru mismunandi milli tegunda og geta verið mjög smá en eru yfirleitt stærri hjá tegundum sem hafa verið lengst í ræktun. Fræið berst auðveldlega með fuglum og minnstu fræin geta borist langar leiðið með vindi. Flestar hirsigrastegundirnar eiga það sameiginlegt að vera, harðgerðar, hita- og þurrkþolnar og dafna í næringarsnauðum jarðvegi.

Flestar tegundirnar eru einærar og eru frá 30 til 150 sentímetrar að hæð, einstaka tegundir eins og perluhirsi ná allt að þriggja metra hæð og með stöngul sem nær 2,5 sentímetrum í þvermál.

Hirsigrös blómstra og bera fræ í axi eða punti sem eru misstórir eftir tegundum og eru vind- og sjálffrjóvgandi. Eftir frjóvgun myndast fræin í axi eða punti og er fræfestan meiri í tegundum í ræktun en villtum. Stafar þetta af því að plöntur með góða fræfestu hafa frekar verið valdar til áframræktunar en þær sem fella fræið við minnsta andblæ.

Við fornleifarannsóknir er fræfesta korntegunda meðal annars notuð til að ætla hvort um villta eða ræktaða plöntu sé að ræða.

Uppskera hirsikorna eru mun minni og nærefnainnihald þeirra er einnig minni en þeirra korntegunda sem mest eru ræktaðar. Þar sem hirsi er ræktað við góðar aðstæður tekur það vel við áburðargjöf.

Prosohirsi er fljótsprottið og nær fullum þroska á 60 til 90 dögum eftir sáningu. Í Asíu og Austur-Evrópu er þess neytt sem morgunkorns og notað sem húsdýrafóður.

Nokkrar hirsitegundir

Perluhirsi er upprunnið á gresjum Afríku þar sem það hefur verið ræktað í ómunatíð og er mikið ræktað enn í dag. Á Indlandi kallast plantan bajra og lengi verið ræktuð til manneldis og sem fóður á þurrum svæðum þar sem jarðvegur er næringarsnauður. Plantan er hávaxin og nær fullum þroska á 80 til 90 dögum við góðar aðstæður.

Prosohirsi er fljótsprottið og nær fullum þroska á 60 til 90 dögum eftir sáningu. Prosohirsi er mikið notað sem páfagaukafóður á Vesturlöndum en í Asíu og Austur-Evrópu er þess neytt sem morgunkorns og notað sem húsdýrafóður. Plantan barst til Bandaríkja Norður-Ameríku á 18. öld og í fyrstu ræktuð í ríkjum á austurströndinni en síðar í Norður og Suður-Dakota þar sem hún er enn talsvert ræktuð. Auk þess sem plantan er mikið ræktuð í Kína og Rússlandi.

Fræ refaskottshirsis eru smá og plantan ræktuð sem heyfóður fyrir húsdýr, nautgripi og sauðfé í Bandaríkjunum og Vestur-Evrópu. Fræin eru nýtt til manneldis í Kína og víðar í Asíu en sem fóður fyrir hænsni og skrautfugla á Vesturlöndum. Í gegnum aldirnar hafa orðið til ólíkar landsortir af refaskottshirsi sem yfirleitt eru kennd við landið sem sortirnar hafa þróast í.

Fingurhirsi er mikilvæg fæðu­planta í Suðaustur-Asíu og víða í Afríku.

Ræktun Japanshirsi, E. coracana, var til skamms tíma nánast eingöngu bundin við Japan til manneldis en í dag er það ræktað sem húsdýrafóður í Bandaríkjum Norður-Ameríku.

Smáhirsi er nánast eingöngu ræktað til manneldis á Indlandi.  

Fingurhirsi er mikilvæg fæðuplanta í Suðaustur-Asíu og víða í Afríku.

Saga

Ekki er hægt að segja til um uppruna söfnunar á fræjum eða ræktun hirsis þar sem ekki er um eina tegund að ræða. Til eru þeir sem segja að hirsigrös séu með elstu ræktunarplöntum mannkyns og að rekja megi upphaf ræktunar þeirra 12.000 ár aftur í tímann í Afríku og Asíu. Aðrir segja að elstu heimildir um ræktun hirsigrass séu frá Kína en árið 2005 fundu kínverskir fornleifafræðingar 6000 ára gamla leirskál með leifum af núðlum úr refaskottshirsi. Hirsikorn hefur líka fundist við rannsóknir á gömlum kornhlöðum og í niðurgröfnum kornpyttum í Kína og þar hafa fundist leifar af þúsaldargömlum hirsimjölskökum.

Í kínverskum ræktunar­leiðbeiningum sem kallast Fan Shen Chin Shu og eru frá því um 2800 fyrir Krist er að finna nákvæmar ræktunarleiðbeiningar og leiðbeiningar um geymslu á korni. Í ritinu er hirsi talið upp sem ein af fimm helgum gagnjurtum Kína ásamt sojabaunum, hrísgrjónum, hveiti og byggi. Telja sumir að ræktun á hirsi eigi sér lengri sögu en ræktum á hrísgrjónum í Kína.

Minjar benda til að hirsi hafi verið ræktað á Kóreuskaga 3500 til 2000 árum fyrir Krist. Hirsis er getið í indversku helgiritunum Yajurveta sem sögð eru vera frá 1200 til 1000 fyrir okkar tímatal. Tegundirnar sem nefndar eru kallast priyangava, aanava og shyaamaka í ritinu en talið er að þar sé átt við refaskottshirsi, hlaðhirsi, E. esculenta og fingurhirsi.

Marko Polo sagði að þjóðir undir stjórn Gengis Khan liðu aldrei skort þar sem þær ræktuðu hrísgrjón og hirsi og vísaði hann sérstaklega til Tatara í Rússlandi, Kínverja og íbúa Mið-Asíu. Segir hann þjóðirnar sjóða kornið en ekki baka í brauð.

Egyptar til forna ræktuðu hirsi í Saharaeyðimörkinni fyrir 5000 árum og minjar benda til að hirsi hafi verið ræktað í Grikklandi 3000 árum fyrir Krist. Gríska skáldið Hesiod, sem var uppi 750 til 650, segir að hirsi sem er sáð að sumri dafni vel.

Perluhirsi er upprunnið á gresjum Afríku þar sem það hefur verið ræktað í ómunatíð og er mikið ræktuð enn í dag.

Gríski sagnfræðingurinn Herodotus, uppi 484 til 425 fyrir Krist, segir í riti að hirsið í löndum Asseríu-manna vaxi svo hátt að hann þori ekki að segja frá því af hræðslu við að honum verði ekki trúað. Gríski heimspekingurinn Theophratus, uppi 300 fyrir Krist, var fyrstur manna til að skrifa skipulega um grasafræði í riti sínu Historia Plantarum og skipir hann plöntum í þrjá flokka tré, runna og jurtir og er hirsi ein af tegundunum sem hann telur til.

Minjar sýna að hirsi var ræktað í Evrópu, þar sem Sviss er í dag, 1100 árum fyrir upphaf okkar tímatals. Vitað er að Márar í Norður-Afríku, sem voru upp á sitt besta á áttundu öld, komust upp á lagið með að rækta hirsi á monsúntímabilinu þar sem það spíraði og óx hratt.

Rómverjar kölluðu hirsi milium og suðu það í graut sem kallaðist puls og líktist hafragraut. Karlamagnús keisari, 742 til 814, skipaði svo fyrir að hirsikorn skyldu geymd eftir uppskeru og þeirra neytt á föstunni.

Hirsi var ræktað allt frá sunnanverðum Arabíuskaga og allt norður í lönd Gaulverja í Frakklandi í eina tíð og neysla þess mun meiri en hveitis og annarra korntegunda sem við þekkjum í dag.

Esekíel bakari og umsátrið um Jerúsalem

Hirsi er nefnt ásamt fleiri  matvælum í Esekíel 4:9-17 Gamla testamentisins þar sem fjallað er um hungursneyð í umsátrinu um Jerúsalem og Guð mælir til huggunarspámannsins Esekíel. „Taktu hveiti, bygg, baunir, linsubaunir, hirsi og speldi, láttu það allt í eina skál og gerðu þér brauð úr því. Þú skalt hafa það til matar þrjú hundruð og níutíu dagana sem þú liggur á hliðinni. Það sem þú etur dag hvern skal vega nákvæmlega tuttugu sikla og þess skalt þú neyta á ákveðnum tíma dagsins. Og þú skalt mæla þér vatn til drykkjar, nákvæmlega sjöttung hínar sem þú skalt drekka á ákveðnum tíma dags. Þú skalt baka brauðið við mannasaur fyrir allra augum og neyta þess sem væri það byggbrauð.“

Drottinn sagði enn fremur: „Þannig munu Ísraelsmenn borða óhreint brauð á meðal þeirra þjóða sem ég mun hrekja þá til.“

Ég svaraði: „Æ, Drottinn Guð. Ég hef aldrei verið óhreinn. Frá því í æsku minni og til þessa dags hef ég aldrei lagt kjöt af sjálfdauðu eða dýrrifnu mér til munns og skemmt kjöt hefur aldrei komið inn fyrir mínar varir.“

Þá sagði hann við mig: „Sjáðu, ég leyfi þér að nota mykju í stað mannasaurs til að baka við brauð þitt.“

Hann sagði enn fremur: „Mannssonur, nú brýt ég staf brauðsins í Jerúsalem. Þeir sem þar búa skulu eta nákvæmlega vegið brauð kvíðafullir og drekka nákvæmlega mælt vatn óttaslegnir því að þá mun skorta bæði brauð og vatn og þeir munu skelfast hver með öðrum og veslast upp vegna sektar sinnar.“

Hirsiakur í Bangladess. 

Talið er að hirsi hafi verið hluti af daglegri fæðu Súmverja og sagt er að það hafi vaxið á svölum svalagarðanna í Babýlon.

Samkvæmt kínverskum sögnum var það hinn goðsagnakenndi keisari Shennong og ráðgjafi hans, Hou Ji, en nafnið þýðir hirsiherrann, sem fyrstir hófu ræktun hirsis í Kína.

Dogon-fólkið í Malí segir að forfaðir þess, sem var laginn járnsmiður, hafi stolið hirsifræi af stjörnubjörtum himninum. Mossi-fólkið sem býr við Volta-fljótið í Búrkína Fasó segir að kona sem var reið vegna uppskerubrests hafi veitt lítinn fugl sem hafði móðgað hana og hafi ætlað að elda hann. Konan setti fuglinn í búr áður en hann átti að fara í pottinn. Fuglinn skeit hirsifræjum í búrinu sem konan setti niður og varð fólki hennar til lífs og að launum sleppti hún fuglinum frjálsum.

Hirsinytjar

Ræktun á hirsi dróst verulega saman í kjölfar Grænu byltingarinnar og þeirrar aukningar í ræktun uppskerumeiri korntegundar í kjölfar hennar. Fyrir tíma Grænu byltingarinnar var ræktun á hirsikorni um 40% af kornrækt heimsins og talsvert meiri en á hveiti og hrísgrjónum.

Þrátt fyrir að nytjar á hirsi hafi dregist saman í Evrópu og víðar um heim á síðustu áratugum er hirsikorn sem samnefnari yfir fræ margra grastegunda talið sjötta mikilvægasta korntegundin í ræktun og að það sé undirstöðufæða hátt í 1/3 mannkynsins.

Hirsi er víðast hvar uppskorið með höndum.

Hunsa-fólkið, sem býr í Himalajafjöllum Pakistan, Indlands og Kasmír, er þekkt fyrir góða heilsu og langlífi. Að sögn heimamanna er það hirsi, sem er undirstöðufæða þar um slóðir, að þakka. Hirsið er bakað sem flatbrauð sem kallast chapatti og haft í súpur og hafragraut. Íbúar Indlands baka einnig flatbrauð úr hirsikorni.

Í Nepal og Tíbet er hirsi notað til að brugga áfengan drykk sem kallast raksi. Áfengi úr hirsi þekkist einnig í Austur-Evrópu, Póllandi og Ungverjalandi, og þar er það líka notað í sætan hafragraut sem kallast kasha.

Hirsi er mikið ræktað á þurrum svæðum í Afríku þar sem uppskerumeiri korntegundir þrífast ekki. Þar er það haft í barnamat og í hafragraut sem kallast uji. Afríkubúar brugga bjór sem kallast kaffir eða bantu úr hirsikorni og nota plöntuna til að búa til sópa. Í Eþíópíu er bakað flatbrauð úr teff og kallast brauðið injera.

Í dag eru ýmsar hirsigrastegundir ræktaðar til manneldis á þurrka­svæðum og sem skepnufóður í Bandaríkjum Norður-Ameríku og Vestur-Evrópu. Vinsældir hirsikorns á Vesturlöndum hafa verið að aukast frá því á sjöunda áratug síðustu aldar. Hirsi er nú á tímum markaðssett sem glútenlaus heilsufæða sem er ríkt af kolvetni. Próteininnihaldið er breytilegt milli tegunda.

Hirsikorn og mjöl hefur gott geymsluþol og getur geymst óskemmt í áratug á þurrum stað.

Hirsi á Íslandi

Íslendingar sem fluttu vestur um haf og settust að í Vesturheimi fóru ekki varhluta af hirsi og hirsirækt. Árið 1910 segir í 34. árgangi Íslendingatímaritsins Lögbergi sem gefið er út í Winnipeg í Kanada að: „Þegar gefa á kúm hirsi (millet) þá verður að gæta þess að slá það áður en fræ eru komin í öxin. Fullþroskað hirsi getur orðið ilt og hættulegt að gefa búpeningi.“

Í grein í Nýjum kvöldvökum, 7. árgangi 1934, segir Steindór Steindórsson frá Hlöðum: „Af korntegundum þeim, sem nú eru að mestu ræktaðar utan Evrópu og lítið neytt af Evrópuþjóðum, má nefna: Hirsi, Negrahirsi og Dúrru.

Hirsi er nú einkum ræktað í Mið-Asíu, norðurhluta Indlands, Japan og Kína, en áður var það ræktað víðs vegar um Evrópu, allt norður á Norðurlönd. Var korn þess bæði notað í brauð og grauta.

Negrahirsi er stórvaxin planta, sem ræktuð er víðs vegar um Afríku og notuð bæði í brauð og grauta. Hið sama má segja um Dúrruna, sem er önnur aðalkorntegund Afríkubúa. En utan Afríku er hún ræktuð í Kína, Suður-Evrópu, Indlandi og Norður-Ameríku. Í Ameríku er sykur unninn úr dúrrustönglum. Negrahirsi er aftur á móti næstum ekki ræktað utan Afríku.“

Hirsi hefur lengi verið á boðstólum hér á landi sem páfagaukafóður og sem fóður sem fuglum er gefið úti á veturna. Vinsældir þess sem heilsufæðu hafa verið að aukast og er hirsi talsvert notað í hafragraut og sem matur fyrir börn. 

Hirsi þreskt.