Þörungar mynda 95% af súrefni heims

Þörungar er samheiti yfir tugþúsundir tegunda af vatna- og sjávargróðri. Meðal þeirra eru brún-, rauð- og grænþörungar sem vaxa á botni sjávar í fjörum og á grunnsævi. Samanlagt mynda þörungar stærstu skóga heims og eru skógarnir mikilvægar uppeldisstöðvar margra sjávarlífvera og uppspretta stórs hluta súrefnis í heiminum.

Þörungar er mikilvægur nytja­gróður víða um heim og eiga nytjar á þeim eftir að aukast í framtíðinni.

Erfitt er að áætla heildarnytjar á þörungum í heiminum þar sem þeim er safnað í mismiklum mæli og magnið oft ekki skráð opinberlega. Áætlað er að þörunganytjar þeirra tíu þjóða sem safna mest af þörungum hafi verið tæp 2,2 milljón tonn af þurrefni árið 2018.

Auk þess að vera safnað þar sem þeir finnast í náttúrunni eru yfir 95% allra nytjaðra þörunga ræktaðir og eru meira en 30 milljón tonn af þörungum framleidd á ári með ræktun.

Söl er rauðþörungur sem vex neðst í fjörum. Þau eru vínrauð á litinn, næringarrík og hafa verið nytjuð til matar í margar aldir á Íslandi.

Mest er ræktað af þörungum í Suðaustur-Asíu, einkum í Kína, Indónesíu, Filippseyjum og Kóreu. Langmest er ræktað af rauðþörungum og fer sú ræktun aðallega fram í hitabeltinu. Í Kína er þari, kombu, einnig ræktaður í stórum stíl.

Af þeim löndum sem safna þörungum úr náttúrulegum stofnum eru Chile stærstir, síðan Kína og þá Noregur. Af þeim sem rækta eru Kína stærstir, þá Indónesía, Suður-Kórea og Filippseyjar.

Samkvæmt vef Hagstofu Íslands voru flutt inn árið 2019 tæplega 25,5 tonn af ferskum eða þurrkuðum sjávargróðri og þörungum til landsins. Þar af rúm 24 tonn af nýjum og þurrkuðum sjávargróðri og þörungum til manneldis. Mestur er innflutningurinn frá Kína, Póllandi, Bretlandseyjum og Danmörku.

Mikil fjölbreytni

Þörungar eru fjölbreyttur hópur lífvera sem flokkast í brún-, rauð- og grænþörunga auk þess sem til eru svifþörungar sem berast með straumum í sjó. Það eru til vatnaþörungar, sjóþörungar, votlendisþörungar og þörungar sem lifa í sambýli við sveppi og mynda fléttur. Einnig svifþörungar og botnþörungar og í öllum þessum hópum þörunga eru margar fylkingar. Á botni sjávar finnast  að minnsta kosti átta fylkingar og mest áberandi meðal þeirra eru græn-, brún- og rauðþörungar.

Bóluþang. Mynd / HKr.

Þörungar eins og aðrar plöntur þurfa sólarljós til að ljóstillífa og mynda allt að 90% af súrefni heimsins.

Þang er íslenskt heiti yfir stóra brúnþörunga sem vaxa í fjörum og tilheyra þangættinni. Tegundir eiga það sameiginlegt að þær eru botnfastar og ríkjandi í fjörum. Mest er af þangi í lygnum fjörum þar sem undirlag er fast, grjót eða klappir.

Rauðþörungar finnast nær eingöngu í sjó og telur fylkingin yfir 7000 tegundir. Langflestir rauðþörungar lifa í fjörum eða grunnum í sjó og eru þar botnfastir á klettum, steinum eða gróðri. Þeir eru yfirleitt nokkrir sentímetrar á lengd og breidd, þráð- eða blaðlaga. Fáir þeirra vaxa ofarlega í fjörum, en þegar neðar dregur ber meira á þeim. Þeir eru algengir á grunnsævi og ná lengst niður í djúpin af stórþörungunum.

Langflestar tegundir græn­þörunga lifa í ferskvatni, einungis um 10% þeirra eru sæþörungar. Grænþörungar í sjó eru margir einfrumungar en einnig skorpur, himnur og ýmsir þræðir sem mynda strá eða skúfa. Um 8.000 tegundir grænþörunga eru þekktar í heiminum í dag.

Litarefni í grænþörungum eru þau sömu og í landplöntum. Enda hafa allar plöntur, landplöntur, vatna- og sjóplöntur, blómplöntur, grös, þörungar, mosar og byrkningar svokallaða a-blaðgrænu sem er eina litarefnið sem ljóstillífar. Mismunandi hópar plantna hafa mismunandi samsetningu af öðrum litarefnum.

Talið er að landplöntur hafi þróast út frá fornum grænþörungum fyrir um hálfum milljarði ára.

Löng nytjasaga

Þörungar eiga sér yfir 2.500 milljón ára þróunarsögu og ekki ólíklegt að forfeður nútímamanna hafi nýtt sér þá til átu og annarra nota frá örófi alda og ættu í dag að flokkast sem Paleo-, steinalda- eða frummannafæða.

Þörungar brotna hratt niður í náttúrunni og því lítið um fornar minjar þeirra í tengslum við mannvistarleifar. Elstu minjar um nytjar manna á þörungum eru frá því um 12 þúsund fyrir Krist og fundust við fornleifa­rannsóknir í Monte Verde í Suðaustur-Síle. Búseta Clovis-fólksins við Monte Verde er jafnvel talin vera frá því 17.000 árum fyrir upphaf okkar tímatals og sé það rétt er líklegt að nytjar þörunga eigi sér einnig lengri sögu. Ekki er vitað fyrir víst hvernig íbúar Monte Verde nýttu þörungana en getgátur eru um að þeir hafi notað þá til að baka brauð eða til lækninga og til að fæða eld.

Þari ræktaður á Asíu.

Fornleifarannsóknir, hinum megin Kyrrahafsins, á leirskálum sem fundust í Japan benda til að Jomon-fólk sem byggði eyjarnar tíu þúsund árum fyrir Krist hafi borðað þörunga.

Ein af elstu rituðu heimildum um þang er að finna í Gilgames-kviðu sem rituð var í Mesópótamíu, sem Halldór Laxness kallaði Millifljótlandið, 2100 fyrir Krist, og sagt vera elsta ljóð í heimi. Þar segir frá leit Gilgames konungs að eilífu lífi. Spekingurinn Utnapishtin segir Gilgames að á hafsbotni finnist þyrnótt planta sem við neyslu geri alla menn unga að nýju. Gilgames fann plöntuna með því að binda steina við fætur sína og sökkva sér á hafsbotn líkt og perlukafari. Hugmynd konungsins var að nota plöntuna til að yngja upp aldrað fólk og neyta hennar sjálfur en fyrst ákvað hann að fara í bað og þvo af sér saltið. Á meðan konungurinn skolaði af sér í lítilli tjörn skreið snákur að og át plöntuna og er það ástæðan fyrir því að slöngur hafa hamskipti.

Míonísk-menning eyjarinnar Krítar nær aftur til sjö þúsund fyrir Krist en blómatími hennar var 2700 til 1450 fyrir Krist og voru þörungar og annað sjávarlíf algengt myndefni á leirmunum og freskum eyjarskeggja.

Grikkir og Rómverjar til forna sýndu sjávargróðri lítinn áhuga og voru oft frábitnir neyslu hans enda þörungagróður ekki eins gróskumikill í Miðjarðarhafinu eins og í stóru úthöfunum. Hræðsla og óbeit Forn-Grikkja kom meðal annars fram í því að hár Pontus, guðs óveðra til sjós, sjávarskaða og þeirra sem drukknuðu, og dóttur hans Talassar var lýst sem þangflækju. Grikkir voru landkrabbar og menning þeirra byggði á landbúnaði.

Þari ræktaður á Indónesíu.

Þrátt fyrir andstyggð Grikkja á sjávargróðri lýsir Grikkinn Theophratus, uppi 371 til 287 fyrir Krist, sem er kallaður faðir grasafræðinnar, því í bók sinni Historia Plantarum meðal annars að það vaxi gríðarstórir þangskógar á botni Atlantshafsins og nefnir sérstaklega það sem hann kallar sykurþang sem á að vera tröllvaxið og vaxa í grennd við Gíbraltarsund. Auk þess sem hann lýsir smávaxnari þörungum sem líkjast fjöðrum og vaxa á kræklingum.

Rómverski náttúrufræðingurinn Gaius Plinius Secundus, eða Plini eldri, uppi 24 til 79 eftir Krist, segir í riti sínu Naturalis Historia að þörungar séu góðir við þvagsýrugigt, bólgum og snákabiti.

Arabar sem sigldu um Indlandshaf og aðrir sjófarendur sem fóru um heimsins höf notuðu rek þangs til að meta sjávarstrauma og dýpt hafsins. Samkvæmt dagbókum Kristófers Kólumbusar tók fyrsta sigling hans yfir Atlantshafið til Nýja heimsins 35 daga og þar af lá skipið fast í Þanghafinu í 23 daga. Samkvæmt lýsingum skipverja breiddi þangið úr sér á hafinu eins og engi á landi.

Þörungar í Austurlöndum

Elstu heimildir um nytjar á þörungum til lækninga eru um það bil 5000 ára gamlar og frá Kína, Japan og Indlandi. Samkvæmt kínverskum sögnum var það goðsagnakeisarinn Shen Nung sem fyrstur stundaði grasalækningar og notaðist hann við bæði plöntur á landi og úr sjó. Samkvæmt Shen Nung dró saltið í þörungunum vökva úr bólgum og hnúðum á húð.

Brúnþörungum safnað í Kanada.

Japanir eru sú þjóð í heiminum sem þekktust er fyrir nytjar á sjávargróðri til manneldis og þar í landi er neysla hans talin holl og mannbætandi. Í japönskum ljóðum frá sjöttu og sjöundu öld er ort um sjómannskonur sem safna þangi og þara í fjörum eftir stórsjóa og öldugang til að búa til salt og greiða með því skatta. Samkvæmt alfræðibók frá árinu 934 vaxa við landið 23 tegundir af ætu þangi og þara auk þess sem í ritinu eru lýsingar á því hvernig skal matreiða þá. Japanir færa guðunum þang sem brennifórn í musterum sínum og litið er á það sem tákn um frjósemi og góða uppskeru. Haldið er upp á 6. febrúar víða í Japan sem hátíðardag þangsins.

Íbúar eyjanna í Pólinesíu hafa nýtt og borðað þang frá því að elstu menn muna. Þar er þangið ræktað í litlum sjávargörðum og um 70 tegundir þekktar og annaðhvort borðaðar eða þær tengjast helgihaldi eyjarskeggja.

Þangnytjar í Norður- Evrópu og Skandinavíu

Nytjar á þangi og þara eiga sér langa sögu við strendur Bretlandseyja, Noregs og Íslands. Sagt er að írskir munkar á tólftu öld hafi safnað þangi og gefið fátækum. Víða í þessum löndum var þangs neytt til matar, haft sem fóður og til beitar. Það var tuggið eins og skro, notað sem áburður á slægjur og sem eldiviður. Þang og þari var einnig notað til lækninga og sagt gott við iðraormum, kulda og draga úr heimþrá ef hún greip ungar konur.

Á Læsö-eyju við Danmörku eru svokölluð tangtag eða þangþök á húsum. Þau eru ekki gerð úr þangi heldur er notaður marhálmur í þökin. Marhálmur er grastegund sem vex í sjó.

Á Læsö-eyju við Danmörku eru svokölluð tangtag eða þangþök á húsum. Þau eru ekki gerð úr þangi heldur marhálmi.

Þang hefur verið nýtt í iðnaði. Í byrjun 17. aldar var það notað til að framleiða kalí og sóta sem var aftur notaður í sápu- og glergerð og seinna til að framleiða joð og gúmmíefni, algín, til matvælaframleiðslu.

Sagt er að efni úr þangi geri gler frá Feneyjum einstaklega gegnsætt.

Ræktun

Elstu heimildir um ræktun þörunga er frá Kóreu og Japan frá því á 15. og 16. öld þar sem því er lýst hvernig þörungabændur veiddu þara af hafsbotni með löngum bambusstöngum. Einnig eru til frásagnir sem lýsa því hvernig bændur söfnuðu þörungum og fluttu þá á milli ræktunarsvæða.

Sjávargróður við Ísland

Karl Gunnarsson, sérfræðingur hjá Hafrannsóknastofnun, segir að dæmi um þang, brúnþörunga, sem vex við Ísland og er mest áberandi í kletta- og grjótfjörum við landið séu dvergþang, klapparþang, skúfþang, sagþang, klóþang og bóluþang.

„Neðan við neðstu fjörumörk er það sem við köllum þari og er hópur brúnþörunga sem hefur greinótta festusprota sem festir þarann við grjót eða klöpp. Upp af festunni vex stilkur og efst á honum er blaðka og dæmi um það eru stórþari, beltisþari, hrossaþari, marinkjarni og dílablaðka. Allt eru þetta tiltölulega stórar tegundir sem eru ríkjandi neðan fjörunnar frá neðri fjörumörkum og allt niður á 30 metra dýpi þar sem sjór er tærastur við landið og birtan nær lengst niður.

Af öðrum algengum botnþörung­um, brúnum, grænum og rauðum, eru allmargar nytjategundir. Algengar tegundir rauðþörunga í fjörum eru til dæmis fjörugrös, söl og purpurahimna.“

Sýslumannskonan og sölvaslæðan

Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar er saga sem segir frá sýslumannskonu sem ekki mátti sjá kynsystur sína bera klæði eða skart án þess að ágirnast það. Þessi árátta hennar bar góðan árangur og sjaldnast sneri sýslumannskonan heim af mannamótum á þess að hafa eitthvert skart með sér.

Einu sinn hugkvæmdist fátækri stúlku í nágrenni frúarinnar að gera sér slæðu út sölvablöðum og bar stúlkan slæðuna næst þegar hún fór í kirkju. Blaut sölvaslæðan var einkar ásjáleg enda blöðin lifrauð að lit. Sýslumannafrúnni þótti slæðan falleg og hugði hana vera úr rauðu silki. Að messu lokinni kom frúin að máli við stúlkuna og gekk fast eftir að kaupa slæðuna og linnti ekki látum fyrr en hún hafði sitt fram. Eftir að stúlkan afhenti sölvaslæðuna og sýslumannskonan sá úr hverju hún var löðrungaði hún stúlkuna og gekk snúðug burt.

Sagan segir að eftir þetta hafi kona sýslumanns ekki látið sölvablöð villa um fyrir sér og lagt af þann leiða vana að ágirnast skart og klæði sem hún sá aðrar konur bera.

Þörungar eins og aðrar plöntur þurfa sólarljós til að ljóstillífa og mynda allt að 90% af súrefni heimsins.

Nytjar á Íslandi

Af þeim um 300 tegundum þörunga sem vaxa á botninum við Ísland eru 10% sem hafa verið, eru eða væri hægt að nýta til matar, efna- eða áburðarvinnslu eða á annan hátt.

Rauðþörungar hafa löngum verið eftirsótt fæða um allan heim og þekkja Íslendingar þar af best sölin, sem hafa á seinni tímum verið eini þörungurinn sem hafður eru til matar hér á landi.

Söl teljast til rauðþörunga. Þeirra er getið í íslenskum heimildum um miðja 13. öld og töldust verðmæt hlunnindi á Íslandi fyrr á tímum. Grágás nefnir réttinn til að tína söl og réttinn til að neyta sölva frá landi annarra sem sýnir að sölin voru borðuð fersk.

Í Egils sögu Skallagrímssonar er fremur skondin lýsing á því þegar Egill ætlar að svelta sig til dauða vegna sonarmissis. Þorgerður dóttir hans lagðist við hlið föður síns og fór að tyggja söl og freistar föður síns til að smakka þau. Sölin vöktu upp þorsta hjá Agli og var honum þá færð mjólk og hungurdauðinn misheppnaðist og í staðinn orti hann Sonatorrek.

Til loka 19. aldar voru söl algengar vistir og fluttar um langan veg og seldar fyrir ull, kjöt og fleiru til bænda í uppsveitum.

Sölvaverkun til manneldis var lítið þekkt í Noregi á fyrri öldum. Hún þekktist hins vegar á Írlandi og hugsanlegt að íslensk verkmenning við sölvaverkun sé þaðan komin. Um miðja 14. öld gaf maður í Saurbæ í Gilsfirði brúði sinni á brúðkaupsdaginn hálfa sölvafjöru og var gjöfin metin til mikils fjár. Heimildir allt frá því að Grágás var skrifuð á 13. eða jafnvel 12. öld benda til samfelldrar sölvatínslu á landinu. Samfelld sölvatínsla var í einhverjum mæli á Eyrarbakka og Stokkseyri og í Vestmannaeyjum til 1980. Á áttunda áratugnum mátti oft sjá fjölda fólks við sölvatínslu í góðu veðri um stórstraum í ágúst.

Í heimild frá 18. öld er greint frá því að fólk borði söl með hvannarót og ólseigum harðfiski. Ýmiss konar önnur neysla sölva er einnig þekkt, til dæmis að þeirra hafi verið neytt sem sjálfstæður réttur með smjöri eða flautum. Þá voru þau notuð til að drýgja mjöl í grauta og bakstur auk þess sem því var blandað við skyr.

Þörungaverksmiðjan á Reykhólum

Þörungaverksmiðjan á Reykhólum var stofnuð árið 1975. Verksmiðjan nýtir þörungagróður á grunnsævi Breiðafjarðar og jarðhitann til að þurrka þang- og þaramjöl. Mest er nýtt af klóþangi og hrossaþara sem er skorið og safnað af sláttuprömmum og þurrkað í mjöl. Langstærstur hluti framleiðslunnar er fluttur úr landi og notað til iðnaðar- og matframleiðslu. Þörungaverksmiðjan hefur lífræna vottun sem grundvallast meðal annars á sjálfbærri nýtingu á þangi og þara úr Breiðafirði.

Þörungaverksmiðja á Reykhólum. Mynd / HKr.