Endurnýjun innan bændastéttarinnar forsenda fæðuöryggis

Á síðustu misserum hafa þjóðir heims áttað sig á því hversu mikilvægur landbúnaður er til þess að tryggja næga fæðu fyrir íbúa hvers lands.

Til þess að Ísland geti tryggt þegnum sínum öruggt aðgengi að fæðu þarf innlendur landbúnaður að vera öflugur. Það gerist ekki nema endurnýjun í bændastéttinni sé eðlileg. Nýliðun í bændastéttinni er þrautarganga sem nauðsynlegt er að auðvelda.

Samkvæmt tölum frá 2021 er meðalaldur bænda á bilinu 55-60 ár; mismunandi eftir búgreinum.

Steinþór Logi Arnarson, formaður Samtaka ungra bænda (SUB), segir að stefna samtakanna sé að sem fæstar hindranir séu fyrir ungt fólk sem vill komast í búskap.

„Það hefur alltaf verið þannig og mun verða þannig um ókomin ár að fólk þarf að borða. Hverri þjóð er mikilvægt að framleiða sín matvæli því það er ekki forgangur neinnar þjóðar að flytja út matvæli þegar kreppir að. Þá er gott fyrir sjálfstæða Íslendinga að innlendur landbúnaður standi á traustum stoðum því honum er ekki lyft undir fót á einni nóttu ef það þarf.“

Nauðsynlegt sé að sjá til reglulegrar endurnýjunar bændastéttarinnar til þess að tryggja fæðuöryggi. Því þarf að greiða götu þeirra sem vilja leggja fyrir sig landbúnaðarstörf enn frekar. Steinþór Logi bendir á að bæði sé áskorun að verða bóndi og að vera bóndi.

Ekki eins og hver önnur vinna

Í sama streng tekur Vigdís Häsler, framkvæmdastjóri Bændasamtaka Íslands (BÍ). Hún þakkar fyrir að til séu ungir einstaklingar sem hafi áhuga á að fara í búskap, þó svo að afkoman sé slæm og stofnkostnaðurinn hár. „Þetta er ekki eins og að byrja í hefðbundinni vinnu, heldur er eina leiðin til að hefja þennan starfsferil að eiga nægilegt eigið fé.“ Hjá BÍ er reglulega bent á mikilvægi nýliðunar í landbúnaði og án hennar mun ekki vera hægt að tryggja fæðuöryggi og byggðafestu í landinu. „Til að tryggja nýsköpun og innleiða nýjar framleiðsluaðferðir verðum við að sjá til þess að nýliðun eigi sér stað í atvinnugreininni,“ segir Vigdís. Hún bætir við að á tímum heimsfaraldurs, stríðs og brostinna aðfangaleiða hefur sannast enn frekar hversu mikilvægt er að stunda staðbundna matvælaframleiðslu til þess að tryggja aðgengi að matvælum.

Félagslegar aðstæður og lágar tekjur

SUB benda líka á að hæg endurnýjun fólks í landbúnaði hafi keðjuverkandi áhrif á samfélagsgerð. Fátt barnafólk gerir það að verkum að erfitt verður að viðhalda góðu félagslegu umhverfi í sveitum landsins sem og eðlilegum aðstæðum til barnauppeldis. Þegar starfsemi leik- og grunnskóla er ekki tryggð og langt er að sækja grunnþjónustu bresta þær forsendur sem ungt fólk gerir til eðlilegs fjölskyldulífs.

Þuríður Lillý Sigurðardóttir hefur verið að vinna að því að taka við sauðfjárbúi foreldra sinna undanfarin tvö ár. Hún og maðurinn hennar þurfa bæði að sækja vinnu í þéttbýli til þess að geta staðið undir rekstri búsins.

„Staðan er þannig í dag að nær allir sauðfjárbændur vinna utan bús,“ segir Þuríður Lillý. Þeir örfáu sauðfjárbændur sem hún veit til að vinni alfarið á búinu eigi maka sem afla góðra tekna utan heimilis. „Aðstæður geta orðið mjög erfiðar þegar komið er í afskekktar sveitir þar sem erfitt er að sækja sér vinnu,“ segir Þuríður Lillý. Jarðir sem eru fjarri þéttbýli séu því mun líklegri til að fara í eyði.

Þau dæmi sem Þuríður Lillý þekkir af ungum bændum sem eru að taka við búrekstri hafa eingöngu gengið upp ef báðir aðilarnir vinna utan heimilis. „Það gerir það að verkum að fólk er ekkert endilega að sækjast í búskap þegar það getur farið í einhverja betur launaða vinnu með betri aðstöðu, fríðindi og sveigjanleika.“

Lítill hvati til að víkja

Þuríður Lillý segir að til þess að sauðfjárbúið hennar geti staðið undir lánagreiðslum þurfi söluverðið á jörðinni að vera svo lágt að það stendur nær ekkert eftir þegar búið er að greiða fjármagnstekjuskatt. En þá blasir við óumdeilt flækjustig.

„Fyrir föður minn, sem hefur byggt búið upp frá því að hann var rúmlega tvítugur, þá er búið hans ævistarf og lífeyrissjóður. Hann fær ekkert fyrir sitt ævistarf nema að hann verðleggi búið hærra, en þá get ég aldrei staðið undir því. Það er því alltaf annar hvor aðilinn sem kemur illa út úr svona sölu eins og staðan er í dag,“ segir Þuríður og á þá sérstaklega við um sauðfjárbú.

Skattbyrði þrúgandi

Þuríður segir stöðuna aðeins skárri þegar kemur að kúabúum, en hún sé langt frá því að vera góð. Bændablaðið heyrði í bændum á kúabúi á Vestfjörðum hvar ábúendaskipti hafa verið í vinnslu í nokkur ár. Þar var stöðunni lýst þannig að eldri bóndinn fengi svo mikinn tekjuskatt við söluna á búinu að hann færi á hausinn sama dag. Í slíkri stöðu er lítill hvati til að halda búskap á jörðinni þegar eldri kynslóðin þarf að láta af störfum og mun auðveldara að selja kvóta, skepnur og tæki hvert í sínu lagi.

Jónas Davíð Jónasson, formaður Félags ungra bænda á Norðurlandi (FUBN) og gjaldkeri SUB, hefur bent á að til þess að eðlileg nýliðun geti átt sér stað þurfi eldri kynslóðir að geta stigið til hliðar með reisn. Bændur sem hafa alist upp á sínum jörðum og eytt öllum sínum starfsaldri í að byggja upp þurfa að geta vikið fyrir næstu kynslóð án þess að koma illa út fjárhagslega. Það sé þó ekki raunin og því allt of algengt að fólk velji frekar að selja frá jörðinni bústofn og kvóta til þess að nýta sem ellilífeyri.

Í landbúnaðarstefnu ríkisstjórnarinnar sem er tekin saman í bæklingnum Ræktum Ísland kemur fram að árið 2020 hafi skattalögum verið breytt til þess að auðvelda kynslóðaskipti í landbúnaði. Með þeim breytingum sé hægt að dreifa skattgreiðslum af söluhagnaði bújarða á 20 ár í stað sjö.

Eyðijarðir fari ekki í búskap

„Það eru ótrúlega margir sem hafa áhuga á að fara í landbúnað og mér finnst það alltaf hafa verið,“ segir Magnús Leópoldsson, fasteignasali hjá Fasteignamiðstöðinni. Hins vegar sé alls ekki mikil hreyfing á þessum markaði. Rúmlega hundrað jarðir skipti um eigendur á ári hverju og eru eyðijarðir og landskikar inni í þeirri tölu. Þær eyðijarðir sem seljast séu almennt ekki keyptar til þess að fara í búskap því það þurfi svo mikið til að koma honum í gang. Í ljósi þessa er mikilvægt að jarðir seljist í heilu lagi ef það á áfram að vera búrekstur á þeim.

Hlutdeildarlán og séreignarsparnaður

Innan raða BÍ og SUB hefur verið rætt um möguleika þess að bjóða ungum bændum hlutdeildarlán fyrir bújörðum með svipuðum formerkjum og við kaup á fyrstu íbúð, en nú er ekkert slíkt í boði. Einnig hafa þær hugmyndir vaknað hvort ungum bændum ætti að standa til boða að nýta séreignarsparnaðinn til þess að standa straum af útborgun. Ljóst er þó að vinnan við þetta krefst bæði mikillar vinnu og lagabreytinga.

Byggðastofnun lánar 90% til ungra bænda

Arnar Már Elíasson, settur forstjóri Byggðastofnunar, segir að hefðbundin fjármögnun frá bönkunum hafi í gegnum tíðina numið 70-75% af kaupverði bújarða. Byggðastofnun byrjaði hins vegar árið 2020 að bjóða upp á 90% fjármögnun á bújörðum fyrir unga bændur. Þegar þetta er skrifað hafa 27 lán til kynslóðaskipta verið veitt.

„Þetta var algjör bylting og breytti markaðnum verulega. Þetta varð til þess að það varð mikið um kynslóðaskipti í landbúnaði þar sem eldri bændur gátu selt og losað sig út, og nýir og ungir bændur gátu tekið við,“ segir Arnar Már.

Einungis vextir fyrstu árin

Vaxtakjörin hjá Byggðastofnun hafa verið sambærileg og hjá bönkunum. Hins vegar eru þessi lán ólík öðrum lánum á almennum markaði að því leyti að heimilt er að greiða eingöngu vextina fyrstu þrjú árin. „Það er til þess að lækka greiðslubyrðina á meðan ungir bændur eru að koma sér af stað,“ segir Arnar Már. Að þremur árum liðnum byrja bændurnir að greiða vexti og afborganir eins og þeir hefðu gert það frá upphafi, án þess að það hafi safnast í einhvern stóran ógreiddan reikning.

Lánshlutfall Landsbankans þegar verið er að fjármagna bújörð í rekstri er að hámarki 70%.

„Það sem við skoðum fyrst er: Hvað getur þessi starfsemi gefið af sér og staðið undir miklum skuldum án þess að þær sligi reksturinn? Það þarf bæði að hugsa um hagsmuni bankans og lántakandans, enda fara þeir saman,“ segir Haukur Ómarsson, forstöðumaður á fyrirtækjasviði Landsbankans.

Þetta þýðir að eftir standa 30% sem kaupandi þarf að fjármagna með öðrum leiðum. Samkvæmt Hauki er í sumum tilfellum samið um seljandalán og getur seljandinn þá verið með annan veðrétt í jörðinni á eftir bankanum. Í þessu samhengi nefnir Haukur að nýliðunarstyrkirnir komi að góðum notum við að niðurgreiða seljandalánið.

Útfærsla kvóta hamlar kynslóðaskiptum

Haukur segist sjá ákveðna samsvörun milli kynslóðaskipta í sjávarútvegi og í mjólkurframleiðslu. Í báðum tilfellum þarf að kaupa framleiðslurétt eða aflaheimildir sem eru það dýrar að erfitt er að fjármagna þær. Verðmæti jarða er ekki lengur ákvarðað af undirliggjandi rekstri heldur út frá verðmæti kvótans og öðrum gæðum jarðarinnar sem erfitt er að standa undir. Þetta verður til þess að þeir sem kaupa bújarðir, rétt eins og sjávarútvegsfyrirtæki, eru oft utanaðkomandi fjársterkir aðilar, frekar en afkomendur sem taka við keflinu.

Steinþór Logi hjá SUB segir hins vegar að kvótinn sé nauðsynlegur til þess að tryggja fyrirsjáanleika í framleiðslunni. Eftir að hámarks- verð mjólkurkvótans var sett í þrefalt afurðastöðvaverð varð fjármögnunarkostnaðurinn hamlandi fyrir greinina sem kemur í veg fyrir kynslóðaskipti. Það fjármagn sem hver kynslóð þarf að greiða í vexti við kaup á mjólkurkvóta sé fjármagn sem myndi gagnast betur ef hægt væri að nýta það til uppbyggingar og nýsköpunar á jörðunum sjálfum.

Nýliðunarstuðningur hjálpar aðeins

Ungir bændur eiga þess kost að sækja um nýliðunarstuðning frá stjórnvöldum. Sá stuðningur getur verið allt að 20% af þeirri fjárfestingu sem lagt er út í, þó aldrei meira en níu milljónir króna. Á hverju ári er ákveðinn pottur til úthlutunar og skerðist framlögin til einstakra nýliða ef margir sækja um. Þó er hægt að sækja um styrkinn í þrjú ár þangað til að hámarkinu er náð. Á árunum 2017-2021 voru veittar 684 milljónir króna í nýliðunarstyrki á 131 búi. Í ár verða rúmlega 144 milljónir króna til ráðstöfunar

Stjórnvöld hafa sett ákveðin skilyrði sem umsækjendur þurfa að fullnægja til þess að eiga rétt á hámarksgreiðslu. Þar er m.a. horft til menntunar umsækjenda, jafnréttissjónarmiða, starfsreynslu ásamt framkvæmdar-, og rekstraráætlunar. Einnig þurfa umsækjendur að vera á aldrinum 18-40 ára og sýna fram á að þeir séu nýliðar í landbúnaði.

Munar um hverja krónu

Haukur Marteinsson fór nýlega inn í búskapinn með foreldrum sínum á Kvíabóli í Köldukinn. Hann fór þá leið að kaupa sér 51% hlut í fyrirtækinu sem foreldrarnir voru búnir að stofna utan um búreksturinn og gat nýtt sér nýliðunarstyrkinn.

Hann segir að með því að sækja sér þá þjónustu sem Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins (RML) veitir við styrkumsóknir hafi þetta verið lítið mál.

„Ég held að allt of margir kvarti yfir því að þetta sé of flókið en svo hringir enginn í RML. Þó maður viti kannski hvað eigi að gera þá er gott að láta RML taka óvissuna út í staðinn fyrir að naga puttana í þrjá daga,“ segir hann. Þegar Haukur var búinn að skila inn umsókninni í september árið 2019 skilaði styrkurinn sér síðar um veturinn.

Haukur segir að styrkurinn hafi skipt miklu máli, þrátt fyrir að vera hlutfallslega lítill miðað við heildarfjárfestinguna, sem er á annað hundrað milljónir króna. Þetta hjálpi til að mynda mikið til við að standa straum af ýmsum aukakostnaði sem fylgi því að taka við búi s.s. þinglýsingargjöld, lántökugjöld o.fl.

Vitundarvakning

Þuríður Lillý segist hafa orðið vör við vitundarvakningu hjá stjórnvöldum, Bændasamtökum íslands og öðrum hlutaðeigandi aðilum. Þeir skilji alvarleika vandans. Ef viðhalda eigi innlendri matvælaframleiðslu og fæðuöryggi þarf að tryggja að ungt fólk geti komist í búskap og jafnframt að eldri kynslóðir geti stigið til hliðar með fullri reisn.

„Ég held að þessu verði breytt til hins betra á næstu misserum. Vonandi verður hægt að koma að einhverjum breytingum við næstu endurskoðun á búvörusamningunum.“

Til þess að stuðla að aukinni nýliðun í landbúnaði segir Þuríður Lillý það nauðsynlegt að tryggja betri lánakjör og breyta skattaumhverfinu til þess að eldri bændur hafi efni á því að víkja frá sínum jörðum. Það væri þá hægt að hafa einhvern hvata fyrir þá sem eru að selja jarðir til þess að selja jarðirnar á lægri upphæð ef það verður til þess að jörðin haldist í búrekstri.

Besti lífsstíllinn að vera bóndi

Steinþór Logi segir að þrátt fyrir allt felist mikil tækifæri í því að verða bóndi. Enginn veit hvað framtíðin ber í skauti sér, kórónuveirufaraldurinn eða stríðið í Úkraínu hafi verið ófyrirsjáanlegt.

Ómögulegt sé að vita hvað gerist eftir ár eða áratug, en eitt sé þó víst: fólk þarf að borða. Því sé mikilvægt að íslenskur landbúnaður leggist ekki af. Ef það á ekki að gerast þarf ungt fólk að sjá sér fært að velja starfsvettvanginn og þar ræður raunverulegur vilji stjórnvalda miklu hvernig þróunin verður.

„Fyrir utan það þá er lífsstíllinn að vera bóndi besti lífsstíll sem nokkur getur valið sér. Það er stór partur af lífi manns hvað maður velur sér að starfa við og ef einhver hefur minnstan grun um að það geti veitt honum lífsfyllingu að stunda landbúnað, þá er það sennilega rétt hjá honum.“