Endurvinnsluöngþveiti eftir að Kínverjar skrúfuðu fyrir móttöku á plastúrgangi

Eins og lesendum Bændablaðsins er vel kunnugt þá hefur umræða um plastmengun í náttúrunni vart farið fram hjá nokkrum manni á undanförnum vikum og mánuðum. Enn er þó til staðar mikil hræsni hvað þetta varðar og vandinn er margfalt meiri en menn töldu fyrir örfáum misserum. Meira að segja sjávarsaltið er orðið mengað af plasti, sem og loftið sem við öndum að okkur. 

 

Hagsmunaaðilar hafa grímulaust beitt fyrir sig umhverfis­verndarsinnum til að hvetja til notkunar á gerviefnum í stað þess að nota ull og skinn af dýrum. Allt er það sagt vera vegna væntumþykju um dýr og náttúru. Ýmislegt er þó á huldu um hvað verður um allt gerviefnaruslið sem við þurfum svo á endanum að losa okkur við. Fyrstir til að verða fyrir barðinu á svona tilfinningalegum blekkingarleik og hræsni eru bændur og svo auðvitað lífríki náttúrunnar sem þeir og allir aðrir jarðarbúar verða að treysta á.

 

Þótt vitundarvakning sé að verða meðal almennings um skaðsemi plasts fyrir náttúruna, þá er stöðugt verið að auka framleiðsluna á plasti.  Hvort sem okkur líkar það betur eða verr, þá er plast um leið mjög hentugt til margra hluta og nær órjúfanlegur þáttur í lífsmáta nútímafólks. Spurningin er bara hvernig við meðhöndlum það plast sem hverfur úr daglegri notkun og við þurfum að loasa okkur við. 

 

Sú ákvörðun Kínverja að hætta að kaupa notað plast til endurvinnslu um síðustu áramót og færa sig þess í stað í framleiðslu úr nýju plasthráefni mun auka enn á þennan vanda. Allt er þetta knúið áfram af óseðjandi peningaöflum og lífsgæðakröfum neyslusamfélagsins.

  

Við drekkum plast í bjór og drykkjarvatni

 

Nýjar rannsóknir eru stöðugt að koma fram sem sýna hversu hrikalegur plastmengunarvandinn er að verða fyrir allt lífríki jarðar. Salt frá Kína, Evrópu og Bandaríkjunum sem unnið er úr sjó er nú sagt mengað örplasti, samkvæmt frétt breska blaðsins The Guardian. Allur þýskur bjór frá 24 framleiðendum sem rannsakaður var á rannsóknastofu reyndist einnig mengaður örplasti. 

 

Svifrykið á götum borganna inniheldur mikið af örplasti

 

Samkvæmt skýrslu frá Chartered Institution og Water and Enviromental Managment í Bretlandi kemur mesta magn örþráða úr plasti úr fatnaði og úr hjólbörðum bíla. Hjólbarðar eru nefnilega ekki bara úr náttúrulegu gúmmíi, heldur miklu fremur úr nyloni og öðrum plastefnum. Örplastmengunin meur frá öllum ökutækjum ar á meðal frá  trukkum, rútum, strætisvögnum og rafbílum. Menn geta þá rétt ímyndað sér hvað það þýðir t.d. fyrir höfuðborgarbúa á Íslandi að götur eru alla jafna mjög illa eða ekki þrifnar. Örplast safnast þar upp með niðurbrotnu malbiki og salti og þyrlast upp aftur og aftur á þurrviðrisdögum. Þessum óhroða andar fólk svo að sér, grunlítið um mögulega alvarlegar afleiðingar. 

 

Engar tölur um svifryk fyrir og eftir gatnahreinsun

 

Greinilegt er af fjölmiðlaumræðunni að í Reykjavík hafa menn nær eingöngu einblínt á kolefnismengun frá sprengihreyflum bifreiða sem mesta skaðvaldinn, en horft algjörlega framhjá hættunni af gerviefnamengun í svifrykinu og kolefni úr malbikinu. Enda hefur engum samanburðarmælingum verið flíkað um það í fjölmiðlum hvað svifryk mælist mikið fyrir og eftir hreinsun gatna. Kannski vart hægt að ætlast til að slíkt sé framkvæmanlegt þar sem hreinsun á götum er jafn ómarkviss og sjaldgæf og raun ber vitni. 

 

Umhverfisstofnun annast mælingar á svifryki og hefur Bændablaðið sent stofnuninni fyrirspurn um þessi mál, m.a. hvað varðar samanburð mælinga fyrir og eftir þrif gatna í höfuðborginni. Einnig um innihald örplasts í svifrykinu. Svör höfðu þó ekki borist frá stofnuninni þegar blaðið fór í prentun. 

 

Stofnunin starfar samkvæmt lögum nr. 90/2002 um Umhverfisstofnun, en hlutverk hennar er einnig markað af fjölda annarra laga. Hlutverk Umhverfisstofnunar er að stuðla að velferð almennings með því að beita sér fyrir heilnæmu umhverfi, öruggum neysluvörum og verndun og sjálfbærri nýtingu náttúruauðlinda. Loftgæðamælar eru samkvæmt korti Umhverfisstofnunar staðsettir á 31 stað á landinu. Athygli vekur að enginn slíkur mælir virðist vera á svæðinu frá Borgarfirði, vestur um Snæfellsnes, á öllum Vestfjörðum, Norðurlandi vestra og allt að Akureyri. Engir slíkir mælar eru svo á öllu svæðinu frá austanverðum Öxarfirði, austur um að Reyðarfirði. Enga mæla er heldur að finna á korti Umhverfisstofu á svæðinu frá Reyðarfirði og allar götur að Selfossi, fyrir utan mæli í Vestmannaeyjum. Fimm mælar eru hins vegar á höfuðborgarsvæðinu, fimm á Suðurnesjum og sjö á Reykjanesi og á Hengilsvæðinu og að Selfossi. Einfaldast er að álykta út frá þessu að Umhverfisstofnun  telji að svifryk skipti aðra landsmenn engu máli. 

 

23 sinnum meira plastrusli sturtað á landi en í hafið

 

Samkvæmt skýrslunni er talið að plastrusli sem sturtað er á urðunarstaði í Evrópu á hverju ári sé um 23 sinnum meira en allt plast sem sturtað er í höf heimsins á ári. Mikið af plastögnum verður eftir í vatni sem hreinsað er í vatnshreinsunarstöðvum. Því vatni er síðan gjarnan veitt til að vökva nytjajurtir til manneldis. Áætlað er að með vökvunarvatninu sé mögulega verið að bæta 430.000 tonnum af örplasti á akra Evrópu á hverju einasta ári og um 300.000 tonnum í Norður-Ameríku. Engin rannsókn hefur veri gerð á hvaða áhrif þetta getur haft á heilsu manns sem neytir fæðunnar sem þarna er framleidd. 

 

Við öndum líka að okkur plasti alla daga 

 

Enn ein rannsóknin sem The Guardian vísar til sýndi að plasti bókstaflega rignir yfir borgir eins og París með regnvatni. Þar er um að ræða rannsókn sem stýrt var af Johnny Caspaeri hjá Parísarháskóla (Université Paris-Est Créteil Val de Marne) í árslok 2014. Virðist regnvatnið skola plastagnir úr loftinu og í skýrslunni kemur fram að það sem fellur til jarðar í Parísarborg geti numið um 3 til 10 tonnum af plasti á ári. Sami hópur hafði áður unnið rannsókn um örplast í íbúðum og á hótelherbergjum. Niðurstaðan um örplastið í regnvatninu þýðir bókstaflega að Parísarbúar sem og aðrir íbúar heimsins eru að anda að sér plasti alla daga. 

 

Ýmsir orsakaþættir valda þessum ósköpum. Teppi úr gerviefnablöndum í híbýlum manna er t.d. einn þáttur í þessu.

 

Endurvinnsla er fallegt hugtak

 

Íslendingar eru sem betur fer að verða sífellt meðvitaðri um að plast er efni sem á alls ekki henda út í náttúruna. Vegna þessarar auknu meðvitundar er fólk í auknum mæli farið að flokka plast, pappír og ál sem endurvinnslustöðvar pressa í bagga til endurvinnslu erlendis. Þetta er vissulega göfugt en hvað er raunverulega á bak við alla þessa hugmyndafræði? Hvað þýðir það t.d. þegar rætt er um að plastið sé endurunnið erlendis?

 

Hvert fer plastið eftir að Kínverjar hættu að taka við því?

 

Oftast heyrist Svíþjóð nefnt í því sambandi. Ljóst er þó að hvorki Svíar né aðrar Evrópuþjóðir hafa  verið að endurvinna allt það plast sem til fellur, heldur treystu þær á að geta sent stóran hluta af ruslinu áfram til Kína til endurvinnslu. Til að plast sé endurvinnanlegt þarf það að vera tiltölulega hreint og vel flokkað. Sama á við um pappír og ál. Mikill misbrestur hefur oft verið á slíku og þegar „ónothæfar“ sendingar berast í endurvinnslustöðvar er ekki um annað að ræða en að brenna þær eða urða. Kínverjar virðast hreinlega hafa  fengið nóg af þessu og voru að drukkna í öllu „óhreina“ ruslflóðinu sem til þeirra streymdi. Sögðu þeir að of mikið af eiturefnum og öðrum óþverra væri í úrgagnsefnunum sem þangað hafi verið flutt og vildu um leið bæta ímynd sína á þessu sviði gagnvart Alþjóða-viðskiptastofnuninni WTO. Lái þeim hver sem vill. Því bönnuðu þeir innflutning á úrgangi til endurvinnslu í byrjun þessa árs. Þetta var mikið áfall fyrir Evrópuþjóðir og Bandaríkjamenn og litlum sögum fer af því hvað verður nú um  allt ruslið sem áður var flutt til Kína og fáir vilja um það ræða.  

 

Kjaftshögg fyrir endurvinnsluiðnaðinn

 

Í frétt Bloomberg 6. desember 2017 kemur fram að ákvörðun Kínverja að hætta að taka við endalausum skipsförmum af rusli til endurvinnslu sé mikið högg fyrir endurvinnsluiðnaðinn á Vesturlöndum. Á það bæði við um notað plast og pappír. Kína hafði verið að taka við um 51% af öllu rusli sem sent er til endurvinnslu og stærsti hluti þess hefur komið frá Bandaríkjunum. Um 30% af öllu plastefni sem til fellur í Bandríkjunum til endurvinnslu var sent til Kína, samkvæmt tölum Morgan Stanley.  

 

Á árinu 2016 voru Bandaríkjamenn að selja Kínverjum úrgangsefni til endurvinnslu fyrir 16,5 milljarða dollara. Þar af voru þeir að fá fyrir úrgangsplast og pappír um 3,9 milljarða dollara. Það ár voru yfir tveir þriðju af öllum úrgangspappír sem til féll sendur til Kína og um 40% af úrgangsplasti. Plastúrgangurinn var einn og sér að skila yfir 2,2 milljörðum dollara, eða hærri upphæð en Bandaríkjamenn voru að fá fyrir allan útflutning sinn til Kína á hveiti, hrísgrjónum, korni, kjöti, mjólkurvörum og grænmeti. 

 

„Endurvinnsluöngþveiti“

 

Olli þessi ákvörðun Kínverja strax í desember um 10% verðlækkun á úrgangi til endurvinnslu á heimsmarkaði. Á vefsíðu Environment mátti t.d. sjá í forsíðufyrirsögn „endurvinnsluöngþveiti“ þann 9. desember, eða: Recycling Chaos In U.S. As China Bans 'Foreign Waste'. Vitnað var í Satish og Arlene Palshikar hjá endurvinnslufyrirtækinu Rogue Waste System í suðurhluta Oregon sem annast höfðu flutninga á úrgangsplasti til Kína. Þeir sögðust ekki lengur sjá neina aðra leið eftir lokun Kínverja en að urða allt plastið sem hrannaðist upp. 

 

Sem dæmi um umfangið var fyrirtækið Waste Management Inc. t.d. að flytja til Kína yfir 1.000 gáma í hverjum einasta mánuði af úrgangsefnum til endurvinnslu. Allur þessi úrgangur hverfur ekkert, en er nú væntanlega að hlaðast upp.

 

Hjá flestum Evrópuþjóðum sem á annað borð hafa verið að endurvinna plast, er um frekar sérhæfðan vélbúnað að ræða. Víðast er því ekki tækni til staðar til að nýta annað en „hentugasta plastið“ þ.e. plastflöskurnar. Annar endurvinnsluúrgangur verður þá væntanlega að fara eitthvað annað. 

 

Kínverjar stórauka innkaup á hráefni fyrir plastiðnaðinn

 

Í stað þess að endurvinna plast úr ruslinu, tóku Kínverjar ákvörðun um að kaupa fremur hreint hráefni til plastframleiðslu sem voru um leið gleðitíðindi fyrir fyrirtæki eins og DowDuPoint Inc. Hafa Kínverjar verið að auka mjög innflutning á plasthráefni til iðnaðarframleiðslu á liðnum árum. Hefur innflutningurinn farið úr um 4–500 þúsund tonnum árið 2010 í um 850 þúsund tonn í fyrra. 

 

Mark Lashier, forstjóri hjá Chevron Phillips Chemical Co., sem er afleiða af olíufélaginu Chevron, fagnaði þessum tíðindum mjög. Enda var fyrirtækið að opna tvær polyethylen-verksmiðjur í Old Ocean í Texas. Mikil framleiðsla á plasti í Bandaríkjunum byggir á miklu aðgengi að ódýru gasi. Hefur það verið á innan við helmingi þess verðs sem menn hafa þurft að greiða fyrir orkueiningar í olíu. Bjuggust Bandaríkjamenn því við að geta fjórfaldað plastútflutning sinn til 2020. Er það í samræmi við áhuga Donalds Trump forseta um að jafna viðskiptahalla landsins. Hvort tolladeilur Bandaríkjamanna og Kínverja muni hafa áhrif á þau áform á eftir að koma í ljós.

 

Um 5 milljónir tonna af plasti frá Bandaríkjunum til Asíu

 

Gert er ráð fyrir að útflutningur Bandaríkjamanna á polyethylen-plasti til Asíu muni nema um 5 milljónum tonna árið 2020. Hafa stóru efnarisarnir verið að stórauka hráplastframleiðslu sína á liðnum misserum og árum og eru enn að stækka. DowDuPoint Chemical eitt og sér mun þar t.d. vera með 3,6 milljón tonna framleiðslu á ári.   

 

Frauðplastumbúðir til mikilla vandræða

 

Samkvæmt frétt BBC um nýliðin mánaðamót, þá valda frauðplast­umbúðirnar undan matvælum sem víða eru notaðar hvað mestum vandræðum. Sjálfvirkar vélar í hreinsunarstöðvum geta mjög illa greint á milli hvort slíkar umbúðir eru úr plasti eða pappa. Þá hefur þetta frauðplast líka þann eiginleika að kurlast mjög auðveldlega niður í öreiningar eða örplast sem getur orðið mikill skaðvaldur í náttúrunni. 

 

Þá valda ýmsar aðrar plastumbúðir vanda við endurvinnslu. Þannig hafa sum framleiðslufyrirtæki notað frauðplastumbúðir í staðinn fyrir pappa undir t.d. jógúrt. Það veldur sama vanda og frauðplastbakkarnir og endurvinnslustöðvarnar vilja því ekki fá slíkt til sín. Aftur á móti eru umbúðir úr „polyethylene terephthalate”, eins og hér á landi þekkist utan um jógúrt, auðvinnanlegar, enda úr sama efni og plastflöskurnar.  

 

Ef fólk ætlar að flokka umbúðir utan um smjör eða blöndu smjörs og jurtaolíu, þá  getur málið vandast enn frekar. Þær umbúðir eru oft og tíðum bæði úr plasti og pappa. Því verður að rífa þær niður í einingar svo hægt sé að flokka þær til endurvinnslu. 

 

Plastfilmur og plastpokar geta svo líka verið mjög erfið til flokkunar í endurvinnslustöðvum og um leið kostnaðarsöm aðgerð. Allt þetta vafasama endurvinnslurusl var m.a. sent til Kína, en er ekki lengur hægt. Þótt Kína sé stórt og mikið veldi, þá tekur það ekki endalaust við ruslinu frekar en hafið.  

 

Bretar, sem eru yfir 60 milljónir talsins, drekka firnin öll af gosi, vatni, ávaxtasafa, orkudrykkjum og ýmsu öðru úr plastflöskum. Samt hafa þeir enn ekki tekið upp skilagjald á slíkar umbúðir og er allur gangur á hvar þær lenda. Þetta kann þó að vera að breytast samkvæmt frétt BBC á dögunum. 

Samkvæmt fréttinni er þetta þó enn ekki komið lengra en á áformastig, samkvæmt tilkynningu sem ríkisstjórn Englands sendi frá sér í kjölfar mikillar umræðu um plastmengun í höfum og annars staðar í villtri náttúru.  

 

Breski umhverfisráðherrann Michael Gove sagði í samtali við BBC að það væri ekki nokkur vafi á að plastið væri að valda mikilli eyðileggingu á lífkerfi sjávar.

 

„Við höfum þegar bannað notkun á skaðlegum örkúlum og reynt að draga úr plastpokanotkun. Nú viljum við takast á við plastflöskurnar og hjálpa til við að hreinsa upp höfin.“

 

Það er dálítið undarlegt að Bretar skuli ekki hafa tekið upp endurvinnslugjald á drykkjarumbúðir úr plasti í ljósi þess að Bretar voru með slíkt kerfi í gangi þegar glerflöskurnar voru allsráðandi, m.a. varðandi mjólk.

 

Íslendingar með góða reynslu af endurvinnslugjaldi

 

Sannarlega er tími til kominn að Bretar vakni því þeir eru ansi aftarlega á merinni í þessum efnum. Þarf þá ekki annað en að miða við Íslendinga sem örugglega eru samt ekki þjóða bestir. Reglugerð um þetta var sett hér á landi samkvæmt 4. gr. laga nr. 52  frá 1989, um ráðstafanir gegn umhverfismengun af völdum einnota umbúða fyrir drykkjarvörur.

 

Svíar tóku slíkt kerfi upp 1984 og hafa lengi verið fyrirmynd Íslendinga í þessum efnum. Þar er nú fullyrt að um 90% af sorpi frá heimilum landsins sé endurunnið. Það er að segja að töluvert af því fer til brennslu í orkustöðvum og annað en unnið áfram til endurnýtingar.

  

Endurheimtur á  plastpokum í miklum ólestri

 

Það er þó fleira plast en plastflöskur og þar eru t.d. blessaðir plastburðarpokarnir. Hér á landi þarf fólk að borga fyrir notkun þeirra í verslun og rennur ágóðinn af pokasölunni hjá mörgum verslunum í Pokasjóð sem áður hét Umhverfissjóður verslunarinnar. Hann úthlutar styrkjum til verkefna sem heyra undir almannaheill. Má þar nefna verkefni eins og umhverfismál, menningarmál, listir, íþróttir og mannúðarmál.

 

Pokasjóðurinn er svo sem ágætur til síns brúks, en hann tryggir samt ekki það sem mest er um vert, nefnilega endurheimt á plastpokunum til endurvinnslu. Flest ef ekki öll heimili hafa nýtt sér burðarpokana undir heimilisúrgang. Mest er eðlilega af þeim á höfuðborgarsvæðinu og þar fara milljónir slíkra poka árlega í urðun á sorpi í Álfsnesi. 

 

Fleiri þjóðir hafa farið svipaðar leiðir og Íslendingar varðandi plastpokana, sem áður voru gjarnan afhentir ókeypis í verslunum. Stóra- Bretland er þar engin undantekning þó stutt sé síðan. Þar var Wales fyrst þjóða innan samveldisins til að taka upp gjald á plastpoka í verslunum árið 2011 til að reyna að draga úr notkun þeirra. Norður- Írland fylgdi í kjölfarið 2013 og Skotland í október 2014. Englendingar gerðu svo slíkt hið sama árið 2015. 

 

Enn er fjöldi umbúða utan skilagjaldskerfis

 

Gjaldskylda skilagjalds á Íslandi nær til allra drykkjarvara í einnota umbúðum, sem fluttar eru til landsins eða framleiddar og átappaðar hérlendis og eru til sölu hér á landi samkvæmt vöruliðum í tollskrá. Gildir þá einu hvort um er að ræða umbúðir úr plasti, gleri eða áli. 

 

Stóri gallinn við reglugerðina er þó að enn eru margvíslegar umbúðir undanþegnar eins og plastumbúðir utan af tómatsósu, þvottalegi, mjólkurdrykkjum, ávaxtaþykkni og matarumbúðum. Einnig glerumbúðir undan t.d. matarolíu, ediki sem og glerkrukkur af ýmsum toga 

 

Verkefni framtíðarinnar

 

Skilagjald á plastpoka og annað umbúðaplast væri án efa áhrifaríkasta leiðin til að búa til hvata á söfnun á þessu úrgangsefni. Það er þó ekki alveg einfalt, því snúið er að meta skilin og varla fara menn að telja plastpoka eða umbúðir líkt og plastflöskur.

 

Velta mætti fyrir sér hvort hægt sé að beita vigtun eða einhvers konar rúmtaksmælingu við slíkt. Við innheimtu gjaldsins yrði þó væntanlega alltaf stuðst við vigt, en það getur þó líka verið flókið, en alls ekki vonlaust. Þá yrði líklega að vera skylt að gefa upp heildarþyngd vöru og taka fram heildarþyngd umbúða. Síðan væri skilgreint hlutfall af plasti, pappa eða öðru efni í umbúðum. 

 

Samfélagsleg og samþjóðleg ábyrgð Íslendinga

 

Það er alveg ljóst í ljósi lokunar Kínverja á kaup á úrgangsplasti og pappír að Vesturlandabúar verða að stórauka endurnýtingu á slíku hráefni. Íslendingar geta siðferðilega ekki lengur þvegið hendur sínar af ábyrgðinni með því að skutla draslinu í gám og senda til endurvinnslu bara eitthvað út í heim, með tilheyrandi kolefnisspori vegna flutninganna. Hér verður að finna leiðir til að stuðla að aukinni endurvinnslu á plasti sem okkar neysluþjóðfélag skilur eftir sig. 

 

Við getum ekki lengur leyft okkur að velta þeirri ábyrgð yfir á aðrar þjóðir. Skilagjald á allar plastumbúðir  gæti mögulega verið lykillinn að því að styrkja stoðir endurvinnslu í landinu.