Mikill áhugi fyrir samfélagsbanka á Íslandi

Háir vextir, verðtrygging og húsnæðisþáttur í neysluvísitölu eru líklega þeir þættir sem hafa haft skaðlegust áhrif á efnahag fjölskyldna á Íslandi á liðnum árum og áratugum. Þótt þorri landsmanna virðist meðvitaður um þetta vandamál hefur nær ekkert miðað í að bæta úr stöðunni þar sem pólitískan vilja skortir. 

 

Í umræðum um lausnir á þessum málum virðist fólk hafa gefist upp á að ræða möguleika á að hinir hefðbundnu bankar á íslenskum markaði hafi nokkurn vilja til að breyta stöðunni. Enda horfir almenningur á ofurhagnað bankanna einmitt vegna ofurvaxta og margvíslegs innheimtukostnaðar af almennum viðskiptavinum. Fjöldinn virðist því ekki reikna með því lengur að nokkur vilji sé fyrir breytingu í bankakerfinu, jafnvel þótt stærsti hluti bankakerfisins sé í eigu ríkissjóðs. 

 

Umræður um samfélagsbanka hefur skotið upp kollinum af og til á undanförnum misserum. Hún hefur snúist um væntingar og að kannski sé von til að slíkur banki í eigu fjöldans eða samfélaganna á starfssvæði slíks banka geti breytt stöðunni. Einhvern veginn hefur sú umræða þó aldrei komist á framkvæmdastig og stoppað á því að einhver væri tilbúinn að draga þann vagn af stað. Þó hafa verið uppi vangaveltur um að Sparisjóður Suður-Þingeyinga gæti verið sú stofnun sem mögulega hrinti af stað atburðarás sem leitt gæti til stofnunar samfélagsbanka. Ástæðan er væntanlega sú að innan þeirrar stofnunar er starfandi fólk sem er mjög samfélagslega sinnað og hefur jafnvel lýst andúð sinni á núverandi vaxtastefnu í þjóðfélaginu.

 

Helga Þórðardóttir [formaður Dögunar] bauð Wolfram Morales að koma hingað til lands fyrir tveim árum. Þáði hann boðið í kjölfar meðmæla frá Ellen Hodgson Braun, stofnanda framkvæmdastjóra Public Banking Institute í Kaliforníu. Nú hefur hann komið fjórum sinnum til landsins og segir Ísland eiginlega orðið hluti af sínu starfi. 

 

Horft til þýska Sparkassen sem á yfir 200 ára sögu 

 

Sem leið til stofnunar samfélags­banka hefur töluvert verið horft til hins þýska sparisjóðs, eða „Sparkasse“, sem á sér yfir 200 ára sögu í bankamálum þar í landi. Náði sá áhugi það langt í sumar að einn af framámönnum Sparkassen-Finanzgruppe í Þýskalandi, var fenginn til að setjast niður með áhrifamönnum úr íslenska sparisjóðakerfinu. 

 

Þessi maður heitir Wolfram Morales og er forstöðumaður skrifstofu forstjóra austurþýsku sparisjóða­samtakanna „Finanz­gruppe Ostdeutscher Sparkassen­verband“. Hann kom hingað til lands í sumar til að gifta sig á Siglufirði og lét sig hafa það að halda þennan fund á Akureyri í brúðkaupsferðinni með konu sinni, Annette Seiltgen [nú Morales]. Á fundinn voru m.a. mættir fulltrúar Sparisjóðs Suður-Þingeyinga. Í framhaldinu hélt Wolfram Morales annan fund í Reykjavík 31. júlí að tilstuðlan Helgu Þórðardóttur, formanns Dögunar, með áhugafólki um samfélagsbanka. Þar mættu einnig fulltrúar nokkurra stærstu verkalýðsfélaga landsins, lífeyris­sjóða, sparisjóða, Samtaka heimilanna og fleiri til að ræða þessi mál að viðstöddum tíðindamanni Bændablaðsins. 

 

Wolfram Morales hefur farið víða til að kynna starfsemi Sparkasse keðjunnar, m.a. til Írlands og Kaliforníu í Bandaríkjunum þar sem mikill áhugi hefur verið á stofnun samfélagsbanka.  

Sparkassen-Finanzgruppe tilbúinn að veita ráðgjöf

 

Á fundinum í Reykjavík lýsti hann sögu Sparkassen og hvað þyrfti til að slíkt kerfi gæti gengið upp. Þá lýsti Wolfram Morales því yfir að Sparkassen-Finanzgruppe væri tilbúinn til að veita ráðgjöf og aðstoða á einhvern hátt ef áhugi væri á að stofna samfélagsbanka sem byggður yrði á svipaðri hugmynd og hinn þýski Sparkasse.

 

Vilhjálmur Bjarnason, ekki fjárfestir eins og hann kallar sig, og varaformaður Hagsmunasamtaka heimilanna, lýsti því á fundinum hvernig hópur áhugafólks hafi um langan tíma rætt þessa hugmynd um stofnun samfélagsbanka á Íslandi. Auk þess að kynna Wolfram og Annette konu hans til leiks, þá kynnti hann Gerði Sigtryggsdóttur og Jón Sigtryggsson frá Sparisjóði Suður-Þingeyinga, sem einmitt sátu fyrri fundinn með Wolfram á Akureyri fyrr í júlí. 

 

Sagði Vilhjálmur að líklega þyrfti um einn milljarð króna til að stofna banka af þessum toga auk þolinmóðs fjár sem innlegg í slíkan banka. 

 

Sparisjóður Suður-Þingeyinga býður fram aðstoð sína

 

Auk þess að starfa hjá Sparisjóði Suður-Þingeyinga, þá hefur Jón starfað hjá Sambandi íslenskra sparisjóða og situr þar í stjórn. Hann sagði að sparisjóðurinn hafi fylgst náið með umræðunni um samfélagsbanka enda teldu stjórnendur þeirra að spari­sjóðirnir störfuðu á svipuðum hugmyndagrunni. Taldi hann sparisjóðina vera í þokkalegri stöðu til að styðja við uppbyggingu hér á landi á stærra kerfi eins og Sparkassen Finanzgruppe vinnur eftir. Mögulega gæti Sparisjóður Suður-Þingeyinga verið beinn þátttakandi í slíku eða veitt hlutaðeigandi aðgang að kerfum sem nauðsynleg eru til að reka slíkar stofnanir. 

 

„Við erum reiðubúin til að aðstoða eins og við mögulega getum,“ sagði Jón. Hann benti á að lög heimiluðu þeim slíkt samstarf að vissu marki. Ein leið til að vinna sig inn í stofnun stærri samfélagsbanka eða hvað það yrði kallað, væri að ganga til samstarfs við sparisjóðina fjóra sem eftir eru í landinu, eða stofna hreinlega nýjan frá grunni, sem væri þó bæði erfitt og kostnaðarsamt. Regluverkið í kringum sparisjóðina setti þeim þó ákveðnar skorður til að stækka mikið frá því sem þeir nú eru. Ef það ætti að nýta sjóðina í þessa veru þyrftu þeir aukið fjármagn í formi stofnfjár og aukins lausafjár. 

 

„Ef menn vilja skoða eitthvert samstarf við okkur, þá erum við opin fyrir því. Hingað til hefur það þó verið skortur á fjármagni sem stoppað hefur slíkar hugmyndir.“

 

Benti Jón á að ríkið ætti mikið fjármagn í gegnum eignarhald í þrem bönkum, Landsbanka, Íslandsbanka og Arion banka. Ýmsar hugmyndir hafi verið uppi um að breyta einhverjum þeirra banka í samfélagsbanka. Ef hugmyndin væri hins vegar að stofna samfélagsbanka fyrir utan þessa banka, þá gætu sparisjóðirnir mögulega verið gluggi inn í það umhverfi. 

 

Gerður Sigtryggsdóttir tók undir orð Jóns og sagði að á fundinum á Akureyri hafi Wolfram Morales ítrekað boð um aðstoð við að hrinda stofnun samfélagsbanka í framkvæmd. Sú aðstoð gæti m.a. falist í fræðslu og mögulega á nýtingu kerfa sem Sparkassen Finanzgruppe hefur yfir að ráða. 

 

„Hvað sem út úr þessu kemur, hvenær eða hvort af stofnun samfélagsbanka verður, þá munum við þiggja það boð og leita til Sparkassen í Þýskalandi,“ sagði Gerður. 

 

Fyrsti Sparkassen var stofnaður í Hamborg í Þýskalandi árið 1779 og spannar saga þessara bankastofnana því 239 ár. Stærstur hluti sparisjóðanna í Þýskalandi var stofnaður á fyrri hluta nítjándu aldar, eða frá Napoleon-stríðinu og fram undir 1850. Í dag eru sparisjóðirnir 385 talsins og strangt skilgreindir samkvæmt lögum sem svæðisbundnir bankar. 

 

Spenntur yfir þeim mikla áhuga sem hér er á samfélagsbanka

 

Wolfram Morales þakkaði boðið og sagðist spenntur yfir þeim áhuga sem væri fyrir stofnun samfélagsbanka á Íslandi. Hann sagðist vera búinn að starfa fyrir Finanzgruppe Ostdeutscher Sparkassenverband,  (austurþýsku sparisjóðasamtökin) síðan 1992. Þar hóf hann störf sem hagfræðingur, en þá var þessi fjármálastofnun rekin í fjórum af sextán ríkjum Þýskalands, þ.e. gamla Austur-Þýskalandi, sem sameinaðist Vestur-Þýskalandi formlega 3. október 1990 í kjölfar falls Berlínarmúrsins 9. nóvember 1989. 

 

Nú starfar Morales sem ráðgjafi forstjóra austurþýsku sparisjóða­samtakanna þar sem hann hefur vakandi auga með að Sparkassen fari ekki út af braut sinni, hvorki fjárhagslega né gagnvart samfélaginu, eða í alþjóðlegum samskiptum. Hann annast líka tengsl við þýska þingið og á alþjóðavísu hefur Morales m.a. umsjón með samskiptum við Mið-Ameríku, Bandaríkin og Mið-Asíu. 

 

Wolfram Morales gantaðist með það að Ísland væri, eins og flestir fundarmenn vissu, ekki ríki í Mið-Asíu. Hins vegar væri þetta í fjórða sinn sem hann kæmi til Íslands. 

 

„Eftir að Helga Þórðardóttir [formaður Dögunar] bauð mér að koma hingað fyrir tveim árum í kjölfar meðmæla frá Ellen Hodgson Braun, stofnanda framkvæmdastjóra Public Banking Institute í Kaliforníu, þá hefur Ísland raunverulega orðið hluti af mínu starfi líka.“ 

 

Nær 240 ára gömul bankastofnun

 

Fyrsti Sparkassen var stofnaður í Hamborg árið 1779 og spannar saga þessara bankastofnana því 239 ár. Stærstur hluti sparisjóðanna í Þýskalandi var stofnaður á fyrri hluta nítjándu aldar, eða frá Napoleon-stríðinu og fram undir 1850. Í dag eru sparisjóðirnir 385 talsins og strangt skilgreindir samkvæmt lögum sem svæðisbundnir bankar. 

 

Í hverju ríki sambandslýðveldisins Þýskalands eru sérstök lög um Sparkassen. Verður hver slík bankastofnun að vera með aðild að Sparkassen samtökunum eða Sparkassen Finanzgruppe. Þá er stafsemi hvers banka skilgreind þannig að hann megi ekki starfa utan þess byggðarsamfélags eða sveitarfélags sem hann starfar í. Saman geta þeir þó unnið á víðara sviði og á alþjóðavísu. 

 

Segir Morales að þetta sé lykilatriði, þar sem Sparkassen hafi verið stofnaður í upphafi sem banki samfélagsins og hluti af stjórnkerfi viðkomandi bæjarfélags. Því sé bæjar- eða borgarstjóri á viðkomandi svæði alltaf formaður stjórnar í hverjum Sparkasse. Heyrir bankinn því undir bæjar- eða sýslustjórnir hverju sinni upp að vissu marki. Ýmsar atlögur hafa þó verið gerðar að þessu kerfi.

 

Í peningavandræðum í krepp­unni miklu árið 1931 ákvað þáverandi stjórn Þýskalands að skera á völd bæjarstjórna og sýslna yfir sparisjóðunum samkvæmt stjórnartilskipun einræðisgreinar stjórnarskrárinnar. Var öllum bæjarstjórum þá skipað að láta af hendi peninga úr sparisjóðunum til ríkisins. Á þessum tíma ríkti hálfgerð upplausn á þýska þinginu og nasistar að brjótast þar til valda. 

 

Samfélagseign og enginn annar skilgreindur eigandi

 

Í dag er þetta þannig að hvorki bæjarfélög né einstök ríki geta gert eignartilkall til Sparkassen á þeirra svæði og geta því ekki ráðskast að eigin vild með þeirra fé. 

 

„Það er einfaldlega enginn einn eigandi að Sparkassen í Þýskalandi. Það er einnig rangt að segja að hver Sparkasse eigi sig sjálfur. Þetta eru eigur almennings. Því höfum við sérstök almenningslög sem segja að enginn, hvorki einstaklingur, hópar eða fyrirtæki, geti gert tilkall til þessara banka. Á hinn bóginn er hver banki nátengdur samfélögunum sem þeir starfa í og í stjórnum þeirra eru því alltaf kjörnir fulltrúar fólksins með bæjar- eða borgarstjóra sem stjórnarformann. Einn þriðji stjórnarmanna er úr hópi verkafólks, einn þriðji úr hópi áhugafólks um rekstur bankans og einn þriðji úr hópi stjórnmálamanna sem tilnefndir hafa verið af stjórn viðkomandi svæðis eða bæjarfélags.“

 

Á fundinum var Morales spurður að því hvernig hinir áhugasömu væru valdir inn í stjórnir sparisjóðanna. Sagðist hann alls staðar hafa verið spurður að þessu þar sem hann hafi verið að kynna þessa starfsemi, bæði á Írlandi og í Bandaríkjunum. 

 

„Hver og einn getur sótt um að gerast stjórnarmaður í Sparkassen og sett af stað eigin kosningabaráttu fyrir slíku ef hann vill. Venjulega fer þetta þó þannig fram að einhverjir stjórnmálamenn á viðkomandi svæði leggja fram nöfn einstaklinga sem ekki starfa í pólitík. Það getur verið slátrarinn á horninu, bakarinn í bænum, kennari, eftirlaunaþegi eða einhver annar. Ítök stjórnmálamanna eru því æði mikil. 

Stjórn Sparkassen á hverju svæði verður þó að haga sér nákvæmlega eins og samfélagið á viðkomandi svæði ætlast til og verður að þjóna því. 

 

Sérstök staða í Berlín

 

Í Berlín er staðan svolítið sérstök af sögulegum ástæðum. Sparkassen þar í borg verður að vera í eigu allra hinna 385 sjóðanna í landinu. Þetta er tilkomið vegna átaka sem áttu sér stað á milli Sparkassen og framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins í Brussel fyrir rúmum áratug,“ segir Morales.

 

Hörð átök um einkavæðingu Sparkassen í Berlín

 

Tekist var á um Berlin Landesbank sem átti að gera að stórum banka með samkrulli við Sparkassen í Berlín. Þannig var gerð tilraun  til að sprengja upp Sparkassekerfið, ekki svo ólíkt því sem átti sér stað varðandi sparisjóðina á Íslandi. Bankinn lenti hins vegar í fjárhagsvandræðum út af fasteignabraski og kom þá til kasta yfirvalda í Berlín að bjarga honum. Stjórnvöld í Brussel skipuðu þá stjórnvöldum í Berlín að selja hlut sinn í Landesbank og þar með í raun líka Sparekassen í Berlín sem stofnaður var 1818, gegn því að heimild yrði gefin til að bankanum yrði bjargað. 

 

Til að koma í veg fyrir að þarna yrði til fyrsti einkarekni Sparkassen, var ákveðið af  Deutscher Sparkassen- und Giroverband (DSGV), að Landesbank með Sparkassen innanborðs og sínar 2 milljónir viðskiptavina og 100 milljarða evra eignir, yrði keyptur á yfirverði, eða tvöföldu markaðsverði árið 2007. Starfar hann nú sem hreinn Sparkasse undir nafninu Landesbank Berlin AG og lýtur fullum sameiginlegum yfirráðum Sparkassen samsteypunnar.

 

Deutsche Bank reyndi líka að sprengja upp kerfi Sparekassen 

 

Segir Morales að hörð átök hafi einnig verið við Deutsche Bank á tíunda áratug síðustu aldar sem reyndi með hjálp sérhæfðs lögmanns á alþjóðasviði yfirtöku á Sparkassen í bænum Stralsund í norðurhluta landsins við strönd Eystrasaltsins. 

 

„Ég man vel eftir þessum átökum við kollega mína í Deutsche Bank þar sem við höfðum sigur. 

 

Nú eru lögin mjög skýr um að banka Sparkassen getur enginn keypt, hvorki einstaklingar, félagasamtök, fyrirtæki eða aðrir. Ef einhverjar efnahagslegar forsendur kalla á slíkt geta tveir eða fleiri sparisjóðir innan samsteypunnar sameinast á jafnréttisforsendum og án þess að þar sé um það að ræða að einn kaupi annan,“ segir Morales. „Þar er því ekki um að ræða neina fjármagnsflutninga frá einum stað til annars.“ 

 

Banki fólksins með hagsmuni nærsamfélagsins í fyrirrúmi

 

Sparkassen Finanzgruppe, eða Finanz­gruppe Deutscher Spare­kassen- und Giroverband, er önnur stærsta af 403 peningastofnunum Þýskalands á eftir Deutsche Bank. Alls eru um 600 fyrirtæki í nánu samstarfi í Sparkassen-Finanzgruppe. Auk þess að sparisjóðirnir eru með aðgengi að sérfræðingum  og stofnunum í fjármálageiranum eins og Landesbausparkassen, Deutsche Leasing, DekaBank eða Landesbankkonzerne. Þetta dreifða net er það sem menn kalla „Allfinanz-Anbieter“.

 

Bannað að selja eða hlutafélagavæða

 

Eins og Morales lýsti á fundinum í Reykjavík er Sparekassen í raun eign samfélagsins sem hann starfar í. Eins konar fé án hirðis eins og frægt var á Íslandi í aðdraganda þess að íslensku sparisjóðirnir voru hlutafélagavæddir. Um þessa starfsemi í Þýskalandi gildaireins og fyrr segir sérstök ströng löggjöf. Því er ekki hægt að selja eða hlutafélagavæða slíka banka á nokkurn hátt. Aðild að bankanum eiga allir þeir sem þar eru í viðskiptum. 

 

Sparkassen Finanzgruppe skuldbindur sig til að hafa samfélagslega ábyrgð að leiðarljósi í sinni starfsemi. Þessir sparisjóðir, ef svo má kalla, hafa t.d. ekki heimild til að stunda áhættuviðskipti með skuldabréfavafninga og þess háttar og alls ekki út fyrir landamæri Þýskalands. Það var þeim til happs í efnahagshruninu 2008.

 

Sparkassen bankar eru 385 talsins

 

Sparkassen Finanzgruppe var með 134.573 útibú í Þýskalandi 2016 og um 50 milljón viðskiptavini. Innlánsstofnunum sem heyra undir þessa keðju hefur fækkað talsvert í Þýskalandi á síðustu árum, m.a. vegna sameininga og þeirra sem lagðir hafa verið niður. Þannig hafði þeim fækkað úr 417 árið 2013 í 390 árið 2017. Nú eru þær 385 með eignir upp á rúmlega 1.173 milljarða evra [um 145 þúsund milljarðar ísl. kr.] eða 16,38% af heildareignum á Þýskalandsmarkaði (2016). Hafa eignir þessara stofnana stöðugt verið að vaxa á undanförnum árum, eða úr rúmlega 1.120 milljörðum árið 2014.

 

Fyrir utan Sparkassen í Berlín með sínar 100 milljarða evra eignir þá eru stærstir í Sparekassen-keðjunni Hamburger Sparekasse AG með eignir upp á 43,9 milljarða evra og 187 útibú og Sparkasse KölnBonn með um 30 milljarða evra eignir. Margir sparisjóðanna eru svo miklum mun minni, með kannski um 200 milljóna evra eignir. 

 

Til samanburðar er Deutsche Bank sem er ellefti stærsti banki heims með heildareignir sem voru í maí 2018 metnar á 1.770 milljarða dollara. Það svarar til nærri 180 þúsund milljörðum íslenskra króna. Um fjögur þúsund milljarða króna eignir íslensku lífeyrissjóðanna eru því nánast eins og skiptimynt í þeim samanburði. 

 

Aðalatriðið að bankinn geti þjónað samfélaginu

 

Wolfram Morales segir ekki nauðsynlegt að hver og einn sparisjóður sé mjög stór til að geta þjónað hlutverki sínu vel í sínu samfélagi. Hins vegar telur hann að ekki sé hægt að uppfylla öll skilyrði fyrir útibúum frá slíkum banka nema að samfélagið í kringum bankann sé að ákveðinni lágmarksstærð hvað íbúafjölda varðar. Þar sé lágmarkið um 5.000 manns, eða 4.000 viðskiptavinir. Þá skiptir auðvitað líka hver hlutdeild bankans, eða útibúsins, er á viðkomandi markaði. Bendir Wolfram Morales á að markaðshlutdeild Sparkassen á þéttbýlum svæðum þar sem hann starfar sé um 50%, en í dreifbýlinu um 70 til 90%. Ef viðskiptasvæði útibús telur ekki nema um 5.000 manns þá telur hann að meirihlutinn þurfi að vera í viðskiptum við útibúið. Að vísu tók Morales fram að erfitt væri að negla niður ákveðna tölu í þessum efnum því ýmsir þættir gætu spilað þar inn í. 

 

Þyrfti víðtækan stuðning íbúa á fámennari svæðunum

 

Miðað við þessa formúlu Wolfram Morales þá gæti samfélagsbanki af þessum toga með móðurbanka á höfuðborgarsvæðinu og þar hugsanlega með tvö útibú, mögulega rekið þokkalega stórt útibú á Eyjafjarðarsvæðinu. Síðan eitt á Egilsstöðum eða í Fjarðabyggð, eitt á Selfossi og eitt í Reykjanesbæ.  Hugsanlega eitt á Akranesi og mögulega eitt í Skagafirði ef engin væri þar samkeppnin. Varla væri raunhæfur möguleiki á rekstri útibús á Snæfellsnesi né á Vestfjörðum samkvæmt orðum Morales, nema íbúar þar stæðu allir sem einn þétt á bak við slíkan samfélagsbanka.