Byggja upp söguminjasafn á eigin spýtur af virðingu við forfeður sína

Hjónin Guðlaug Sigurðardóttir og Jóhannes Eyberg Ragnarsson á Hraunhálsi í Helgafellssveit reka þar kúabú með 26 mjólkandi kúm og eru að auki með um 80 fjár. Þar fyrir utan hafa þau ýmis áhugamál er lýtur að sögu búskapar á svæðinu. 

 

Árið 2015 byggðu þau stóra skemmu við heimreiðina að bænum. Er hún að hálfu nýtt undir hey­vinnutæki og dráttarvélar búsins. Aðspurður um stóru skemmuna verður Eyberg örlítið sposkur á svip, því henni er ætlað að verða annað og meira en bara vélageymsla.

 

Vélageymslan er dótakassi þeirra hjóna 

 

„Þetta er dótakassinn okkar,“ segir Eyberg og ekki laust við að léttist enn brúnin á þessum glaðlynda bónda. „Í helmingnum eru brúkvélarnar okkar, traktorar og heyvinnuvélar. Svo kemur áhugamálið okkar í hinum endanum.“

 

Virðing við forfeðurna

 

„Ég hef mjög gaman af að gera upp gamla traktora og þeir eru reyndar að verða of margir. Svo erum við með það að áhugamáli sem heitir okkar á milli: „Virðing við forfeður okkar.“  Þá erum við að skrifa sögu Helgafellssveitar með óformlegum hætti. Við erum búin að skrifa upp íbúaskrá frá árunum 1870–1880. Það er að segja nöfn allra þeirra sem staðið hafa fyrir búi, bændur og húsfreyjur, en ekki enn börn þeirra og afkomendur. Svo erum við að skrifa upp hvenær síminn kom eða fjarskiptin, hvenær rafmagnið kom, fyrstu bílarnir og fyrstu traktorarnir. Það hafa líka ótrúlega margir orðið úti hér í sveitinni og í Kerlingarskarði sem við reynum líka að skrá. Einnig erum við að skrá huldufólkssögur, draugasögur og ýmis atvik úr daglegu amstri frá liðnum tíma.“

 

Þau hjón eru því að standsetja á eigin spýtur söguminjasafn sem flestir hefðu trúlega talið í verkahring sveitarfélags fremur en einstaklinga. Þetta verkefni mun svo væntanlega gleðja augu sveitunga og áhugasamra ferðamanna þegar fram líða stundir.

 

Hafa safnað miklum heimildum, myndum og ýmsum hlutum

 

Eyberg segir að þau séu búin að safna saman myndum af öllum bæjum sem voru í byggð 1956. Eitthvað sé líka til af bæjum frá eldri tíð. Þá séu þau að reyna að finna myndir af einstaklingum sem hafi staðið fyrir þessum búum. Sú skrá er komin í um 470 manns og eiga þau myndir af um 150 þeirra.  

 

„Þá erum við að reyna að fá einn hlut með einhverja sögu frá hverjum bæ sem við viljum geyma í skemmunni til að geta sýnt. Þannig hyggjumst við reyna að púsla þessu saman í íbúð í skemmunni sem væri uppsett líkt og hún sé frá um 1930 með eldhúsi og stofu. Þá gætum við líka verið með myndasýningu á staðnum á 100 tommu flatskjá. Við eigum orðið dálítið safn af gömlum myndum, bæði af fólki, bæjum og landslagi í sveitinni.“

 

Þá er hugmynd hjá þeim hjónum að setja upp mynd af Helgafellssveitinni sem þeki einn vegg í sýningarrýminu. Stigi verður svo gerður upp á loft í skemmunni þar sem þegar getur að líta fjölda gamalla muna ásamt fundargerðarbókum sveitarinnar.

 

„Við teljum mikils virði að varðveita söguna“

 

„Fyrst vorum við svo stórhuga að ætla okkur að taka þarna á móti ferða­mönnum, en ég held að við gerum þetta bara á okkar hraða og á okkar forsendum. Auðvitað væri svo gaman ef þarna kæmu svo einhverjir að skoða þetta sem hefðu áhuga á sögunni. 

 

Við teljum mikils virði að varðveita söguna  um bændasamfélagið sem þróaðist inn í iðnbyltinguna og viljum ekki að þetta týnist. Sem dæmi þá þurftu feður okkar beggja að byrja á því á hverjum morgni að reyna að koma í gang ljósavél, koma svo í gang traktor til að fara með mjólkurbrúsana út á brúsapall og sækja þá notuðu og fara að þvo þá áður en hægt var að byrja að mjólka. Nú förum við bara á fætur grútsyfjuð með stírurnar í augunum og ýtum á nokkra takka,“ segir Eyberg.  

 

Tímaþjófar nútímatækni hafa breytt miklu í samskiptum fólks

 

„Breytingin á þessum tíma er því gríðarleg. Samt er það svo merkilegt að mamma, sem var fædd 1923, sagði að hún skildi ekki alveg þær breytingar sem hún hefði upplifað. Í gamla daga þá hafi fólk alltaf getað gefið sér tíma til að fara á milli bæja til að spjalla. Í dag virðist enginn tími vera til slíks. Sennilega eru það þó bara tímaþjófar nútíma tækni sem gera þetta að verkum og taka af manni tíma sem annars færi í að blanda geði við annað fólk.“

 

Áhugamaður í að gera upp gamlar dráttarvélar

 

Eyberg er mikill áhugamaður um að gera upp gamlar dráttarvélar. Liggur það greinilega vel fyrir honum og hvort sem vantar húddlok eða varahluti í vél, þá vefst það ekkert fyrir honum að smíða það ef það fæst ekki með öðrum hætti. 

 

Fyrsta dráttarvélin á Hraunhálsi var Ferguson TE20

 

Ein þeirra dráttarvéla sem þarna er að finna er fyrsta dráttarvélin sem kom á Hraunháls. Hún er af gerðinni Ferguson og kom að Hraunhálsi vorið 1964. Hún er af árgerð 1952 og ber tegundarheitið Ferguson TE20 og var hönnuð af Harry Ferguson. Er þetta talin ein best heppnaða hönnunin hans og var framleidd frá 1946 til 1956. Var traktorinn á ensku gjarnan kallaður „Little Grey Fergie,“ enda alltaf grár að lit. Var þetta talin meiri háttar framför í dráttarvélahönnun sökum léttleika og þess hve lítil hún var og lipur í meðhöndlun. Þá hefur aflúrtakið og þriggja punkta tengibúnaður fyrir heyvinnutæki aftan á vélinni „hydraulicthree-point hitch“ orðið að fyrirmynd í dráttarvélarframleiðslu allt fram á þennan dag. 

 

Var fyrst í Svefneyjum

 

„Þessi traktor var fyrst keyptur út í Svefneyjar á Breiðafirði og fékk þá númerið BD-19. Pabbi (Ragnar Hannesson) kaupir þennan traktor af Sveinbirni Daníelssyni, sem kallaður var Bjössi Dan, sem var þá að hætta búskap, en þeir voru góðir vinir. Á þessum traktor var greiðusláttuvél og ég er að gera hana upp núna.“

 

Við hliðina á fyrstu dráttarvélinni á Hraunhálsi er forláta Willis-jeppi sem Eyberg er að gera upp. Hann er frá Slitvindastöðum í Staðarsveit á sunnanverðu Snæfellsnesi. 

 

„Júlíus Kristjánsson bóndi keypti þennan bíl nýjan 1946 og hann er skráður 11. maí það ár. Við fengum hann úr dánarbúi Júlíusar. Hugmyndin er að gera hann færan til kirkjuferða.“ 

 

Meðal gripa sem er að finna í skemmu þeirra Hraunhálsbænda er fyrsta dráttarvélin sem kom á Snæfellsnes. Hún er af gerðinni International 1020 McCormick Deering, árgerð 1929 og var á stálhjólum. Búnaðarfélag Eyja- og Miklaholtshrepps keyptu þennan traktor 1929 og aftan í honum var þá hengt herfi.

 

Eyberg segir að Búnaðarfélags­menn hafi lent í erfiðleikum með þennan traktor og bræddu úr mótornum auk þess sem hann frostsprakk. Bæði var um að kenna lélegum smurefnum og skorti á kunnáttu í meðhöndlun véla. Búnaðarsamband Snæfellsness og Dala kaupa þá vélina 1934 og gera hana upp. Hann var síðan í notkun til 1949 er hann var sendur á bæinn Foss í Staðarsveit. Þar var hann notaður í nokkur ár og síðan lagt og var grafinn í jörðu að mestu.

 

„Fyrir einum sex eða sjö árum fáum við Lauga að grafa traktorinn upp. Þá var hann kominn að stórum hluta á kaf í mold og búið að grafa herfið að öllu leyti. Við grófum herfið líka upp og er það nú til, en ég þarf að laga það svolítið svo hægt sé að sýna það. Þessi traktor verður þó ekki gerður upp og verður aldrei annað en minnisvarði um sögu.

 

Innar í skemmunni stendur fallegur rauður og nýuppgerður traktor. Hann er af gerðinni Massey Ferguson 35X af árgerð 1963. 

 

   „Þetta er dráttarvél sem Sigurður Hjartarson, tengdafaðir minn, flytur að Staðarbakka 1964. Fékk hann þá þessa vél nýja með jörðinni og var ég að klára að gera hana upp núna um síðustu jól.“

 

Þar við hliðina stendur fagur­grænn traktor sem vekur forvitni blaðamanns.

 

„Þessi hérna er aftur á móti frá bænum Kljá í Helgafellssveit, Deutze D30. Þar bjó Magnús, föðurbróðir minn. Hann fékk þessa vél árið 1965 og er þetta fyrsta dráttarvélin sem ég geri upp. Nú er ég búinn að gera upp átta vélar og sú níunda er í uppgerð. 

 

Þegar ég byrjaði á að gera upp dráttarvélar áttaði ég mig á því hvað þetta er í raun kostnaðarsamt. Ég gerði því upp vélina frá Kljá og gerði svo upp nokkuð margar fyrir aðra bara til að fá aura til að geta leyft mér að gera upp fleiri fyrir sjálfan mig. Traktorinn sem er núna í uppgerð er heima í litla vélaskúrnum og er númer níu í röðinni. Það er gamall Nalli B275, 60 módelið, frá Gríshóli í Helgafellssveit. Allar þessar vélar hafa sögu sem gerir þær verðmætari en ella.“

 

– Hvað með varahluti í svo gamlar vélar. Er ekki erfitt að fá slíkt?

„Nei, það er mjög einfalt og það sem maður fær ekki, það smíðar maður bara. Það er til dæmis ekki hægt að fá blikkverk á gamlar Deutze dráttarvélar, eins og húdd og bretti. Þá þarf maður bara að ná í suðuvélina og smíða.

 

Ég passa mig þó á því að reyna að halda í eins mikið af því gamla og hægt er. Þannig er þetta upphaflega stýrið á vélinni hans Magnúsar sem forfeður mínir héldu um. Sætið er einnig upprunalegt, þó í það sé komin ný seta. Sama er með vélina hans pabba.“

 

„Harðar deilur“ um eitt R í nafni hlutafélags

 

Frændurnir Eyberg og synir Magn­úsar bónda á Kljá eiga eina gamla Deutze D15 dráttarvél, árgerð 1959 í félagi. 

 

„Við stofnuðum um hana hlutafélag og nú er kominn upp ágreiningur í félaginu,“ segir Eyberg og hlær. Ágreiningurinn snýst um það hvað félagið eigi að heita þannig að við frændurnir tölumst helst ekki við. Spurningin er hvort það eigi að heita Kljámunafélagið eða Kljármunafélagið. Deilan snýst því um eitt ERR,“ segir Eyberg og glottir. 

 

Bæjarnafnið Kljár dregur nafn sitt af kljásteini, en slíkir steinar voru notaðir sem lóð í gömlum vefstólum. Þegar verið var að vinna í slíkum vefstól slógust steinarnir gjarnan saman og mynduðu þá skemmtileg hljóð og var þá talað um að þeir væru að kljást. Í Helgafellssveit eru mörg örnefni sem draga nöfn af slíkum steinum, eins og Kljáá sem er aðeins austan við Hrunháls.

 

Eyberg segir að í dráttarvél ónefnda hlutafélagsins vanti stýri af réttri gerð sem og ljós. Þá séu ekki réttar felgur undir henni heldur og nafnið vanti og nösina á húddið. Að öðru leyti segir hann að vélin hafi varðveist nokkuð vel.

 

Ein önnur reisuleg dráttarvél stendur þar við hliðina sem er af gerðinni Ford 4100. Þessi vél bíður uppgerðar, en hún er af sömu gerð og fyrsta vélin sem Guðlaug húsfreyja ók á sínum unglingsárum heima á Staðarbakka.