Garðyrkjuskólinn að Reykjum 80 ára

Garðyrkjuskólinn að Reykjum í Ölfusi fagnar 80 ára starfsafmæli sínu á þessu ári. Það er langur tími hvort sem það er í lífi einstaklings eða skóla. Langar mig að minnast þessara tímamóta hér.

Búnaðarskólinn í Ólafsdal

Fyrst ætla ég þó að skreppa með þig, lesandi góður, vestur í Dalasýslu í Ólafsdal í Gilsfirði. Þar stofnaði Torfi Bjarnason, ásamt eiginkonu sinni, Guðlaugu Sakaríasdóttur, fyrsta búnaðarskólann á Íslandi, árið 1880. Búnaðarskólinn í Ólafsdal starfaði til ársins 1907 eða í 27 ár. Saga þessa skóla er mjög merkileg. Saga áræðni, hugvits og óbilandi hugsjóna við erfiðar aðstæður.

Fyrsta starfsárið voru teknir inn sex nemendur í skólann en seinna voru þeir yfirleitt 12–14 og var námstíminn tvö ár. Námið var mjög metnaðarfullt, bæði verklegt og bóklegt. Lagði Torfi mikla áherslu á að nemendur hans yrðu góðir þjóðfélagsþegnar að námi loknu.

Mér er þessi saga kær, því afi minn var nemandi þar árin 1891-1893. Hann byrjaði að skrifa dagbók þegar hann hóf nám í skólanum og lýsir skólavist sinni hvern dag allan námstímann. Þar er einstæð lýsing á skólastarfinu og daglegu lífi í Ólafsdal frá sjónarhóli nemandans. Hann hélt síðan áfram að skrifa dagbók allt sitt líf.

Þegar Torfa naut ekki lengur við vegna heilsubrests, lagðist skólinn niður. Smátt og smátt fennti yfir sporin og skólinn gleymdist. Áhrif hans á samfélagið lifðu hins vegar áfram, þótt margir geri sér ekki grein fyrir því í dag hvaðan þau komu.

Vernharður Gunnarsson.

Skógræktarmenn ættu að minnast Torfa því ljárinn sem hann hannaði og lét framleiða í Skotlandi, Torfaljárinn, bjargaði sennilega síðustu skógarleifunum á Íslandi. Járnið í honum var svo gott að mun minna þurfti að dengja hann til að halda biti. Þar með þurfti að fella færri tré til kolagerðar. Ostagerði í Dalasýslu væri líklega ekki jafn gróskuleg og hún er í dag, því í Ólafsdal var unnið brautryðjendastarf í nútímaostagerð og svo mætti lengi telja.

Það líða síðan um 100 ár þangað til langafabörn Torfa stofna Ólafsdalsfélagið til að endurreisa minningu skólans. Nú hefur Minjavernd tekið við keflinu og uppbygging hafin af fullum krafti.

Ég segi þessa sögu til að minna okkur á að tíminn getur verið fljótur að afmá gott starf frumkvöðlanna úr huga okkar.

Stofnun Garðyrkjuskóla ríkisins

Færum okkur nú suður yfir heiðar og hugum að afmælisbarninu. Garðyrkjuskóli ríkisins tók til starfa að Reykjum í Ölfusi þann 1. apríl 1939 og var settur formlega sumardaginn fyrsta það ár. Sá dagur hefur æ síðan verið sérstakur hátíðisdagur á Reykjum. Þá er skólinn opnaður fyrir almenningi og haldin hátíð. Þúsundir landsmanna heimsækja nú skólann ár hvert á þessum degi, þar sem nemendur kynna nám sitt og atvinnulífið störfin í faginu.

Mikil samsvörun er milli Búnaðarskólans í Ólafsdal og Garðyrkjuskólans. Báðir eru stofnaðir vegna þess að knýjandi þörf var fyrir menntun í þessum greinum. Landbúnaðurinn að stíga inn í nýja öld og garðyrkjan á Íslandi að stíga sín fyrstu skref.

Upp úr aldamótunum 1900 fóru einstaklingar og áhugafélög að gera ýmsar ræktunartilraunir. Áhuginn var mikill. Farið var að huga að möguleikum á nýtingu hveravatnsins til upphitunar gróðurhúsa. Hverirnir höfðu annars frekar verið litnir hornauga, voru bara slysagildra fyrir fólk og fénað. Erlendir garðyrkjumenn, menntaðir í nágrannalöndum okkar komu til landsins og sáu þá möguleika sem heita vatnið gaf. Þeir unnu brautryðjendastarf og Íslendingar lærðu af þeim.

Næstu áratugina fóru að rísa garðyrkjustöðvar þar sem heitt vatn var að fá. Í Mosfellsdal, Ölfusinu, uppsveitum Árnessýslu, Borgarfirði og víðar. Þessar stöðvar þurftu á garðyrkjumenntuðu fólki að halda.

Ríkið hafði keypt svokallaða Reykjatorfu í Ölfusi og reist þar berklahæli árið 1931. Um 1934 hefjast umræður um nauðsyn þess að stofna garðyrkjuskóla á Íslandi. Berklahælið á Reykjum var aflagt árið 1938 en þar hafði verið stundaður hefðbundinn búskapur og byggð upp gróðrarstöð sem nýtt var fyrir hælið.

Árið 1936 eru síðan samþykkt lög á Alþingi um skólann þar sem staðsetning hans að Reykjum er ákveðin. Skólinn skuli vera sjálfstæð stofnun á ábyrgð ríkisins. Næstu tvö árin er samin reglugerð þar sem kveðið er á um kennslutilhögun og starfshætti. Unnsteinn Ólafsson var síðan ráðinn fyrsti skólastjóri Garðyrkjuskóla ríkisins.

Starfsmenntanám í garðyrkju

Fyrstu árin var námið eins hjá öllum nemendum skólans en árið 1967 kom skrúðgarðyrkjan til sögunnar sem sérbraut við skólann. Síðar bættust við garðplöntubraut, blómaskreytingar, umhverfisbraut og skógræktarbraut (sem seinna sameinuðust í braut skógar og náttúru) og á nýjustu braut skólans er hægt að læra lífræna ræktun matjurta.

Garðyrkjuskólinn hraðaði mjög þróun garðyrkjunnar á Íslandi. Á fyrstu sex starfsárum skólans útskrifuðust 47 garðyrkjufræðingar frá skólanum. Í dag útskrifast um 30-40 nemendur frá skólanum annað hvert ár.
Ræktunin á Reykjum varð fljótt gríðarlega fjölbreytt. Gróðurhúsum fjölgaði og tilraunir gerðar með ýmsar tegundir blóma, grænmetis og ávaxta. Síðar var byggt fullkomið tilraunahús á Reykjum, með aðkomu garðyrkjubænda sem studdu við bygginguna með veglegum hætti, bæði með fjármagni og búnaði. Hlutverk þess er að styðja enn betur við þróun garðyrkjunnar á Íslandi og hafa garðyrkjubændur lagt tilraunum lið með fé og fagþekkingu í gegnum árin.

Námið við Garðyrkjuskólann er skilgreint sem starfsmenntanám á framhaldsskólastigi. Nemendum gefst tækifæri til að afla sér verklegrar færni og þekkingar á mismunandi starfsvettvangi sem tengist þeirra námi. Það er grundvöllur samstarfs skólans við atvinnulífið.

Hlutverk Garðyrkjuskólans við að mennta hæft starfsfólk hefur aldrei verið mikilvægara. Á því byggist meðal annars framtíð okkar í nýtingu þeirra auðlinda sem landið býður upp á. Í skólanum er mikill mannauður, sem vel þarf að hlúa að. Þar er fjöreggið. Látum það ekki gerast að óvarlega verið farið með það. Munum eftir skessunum úr þjóðsögunum sem hentu því á milli sín þar til það brotnaði.

Sameining í LbhÍ – hvernig tókst til?

Fyrir 15 árum var Garðyrkjuskólinn að Reykjum sameinaður inn í Landbúnaðarháskóla Íslands. Það reyndist óheillaspor. Starfs­menntanám og háskóla­nám fer ekki vel saman. Aðvörunarorðum hagsmunaaðila og velunnara skólans var ekki sinnt.

Sameiningin var skref í þá átt að leggja starfsmenntanámið niður á Reykjum og flytja það á Hvanneyri. Allt í nafni hagræðingar sem enn hefur ekki verið útskýrð á sannfærandi hátt. Á þessum 15 árum sem liðin eru, hefur viðhaldi á byggingum skólans nánast ekkert verið sinnt. Starfsfólk og kennarar hafa hins vegar sýnt með frábæru skólastarfi að skóli er miklu meira en þak og veggir.

Garðyrkjuskólinn á Reykjum þarf á því að halda að vel sé haldið utan um það starf sem þar er unnið. Þetta er sérstaklega mikilvægt í ljósi þeirra gífurlegu tækifæra sem felast í aukinni garðyrkju á Íslandi, hvort sem um er að ræða mótun og fegrun umhverfis, uppeldi skógarplantna og garðagróðurs, framleiðslu og notkun íslenskra blóma eða matvælaframleiðslu.

Fljótt fennir í sporin, eins og saga Ólafsdalsskólans sýnir. Látum það ekki gerast á Reykjum.

Vernharður Gunnarsson,
formaður Félags garðplöntuframleiðenda