Fæðuöryggi er ekkert grín

Framboð og aðgengi að nægri fæðu, fæðuöryggi (e. food security) og öryggi matvæla til neyslu, matvælaöryggi (e.food safety) eru ætíð á meðal mikilvægustu mála á hverjum tíma um allan heim.  

 

Miklar framfarir í landbúnaði og stórfelld milliríkjaviðskipti leysa þó ekki  vanda hverrar þjóðar fyrir sig. Því er það almennt viðurkennt að allar þjóðir þurfi að treysta fæðuöryggi  með  eigin framleiðslu sem fjölbreyttastra matvæla eftir því sem skilyrði leyfa.

 

Stuðningur við landbúnað

 

Til þess að unnt sé að stunda landbúnað þurfa bændur hér sem annars staðar að hafa starfsskilyrði til þess að rækta land og búfé og framleiða holl og góð matvæli að óskum neytenda.  Gerðar eru miklar kröfur um gæði á sama tíma og  bændur eru undir stöðugum þrýstingi samfélagsins um lágt matarverð. Í þessum málum er oft mikill tvískinnungur því að jafnvel sama fólkið, sem gagnrýnir t.d. alifugla- og svínabændur í verksmiðjubúskap fyrir að skerða velferð dýra vegna hagræðingar, er oftast tilbúið að kaupa afurðirnar vegna þess að þær eru ódýrastar. Um þessar mundir eru t.d. kúabændur í Bretlandi að gefast upp í stórum stíl við mjólkurframleiðslu vegna lágs afurðaverðs sem stóru verslanakeðjurnar hafa knúið fram.

Nú, þegar verið er að endurskoða búvörusamninga, ættum við að hafa í huga að stuðningur við hinar ýmsu búgreinar er hagsmunamál okkar allra, ekki aðeins bændanna, því að stuðningur við framleiðslu matvæla er fyrst og fremst til að viðhalda og renna styrkari stoðum undir fæðuöryggi þjóðarinnar.

 

Loftslagsmálin – endurheimt votlendis

 

Sem betur fer er farið að taka loftslagsmálin fastari tökum í viðleitni til að draga úr útblæstri gróðurhúsalofttegunda. Þar koma umsvif í landbúnaði mikið við sögu og ljóst er að finna þarf leiðir og þróa aðgerðir til að koma til móts við þær kröfur sem gerðar verða, í sátt við umhverfi og náttúru.

Mikið hefur verið rætt um framlag skógræktar og landgræðslu  en í seinni tíð hefur borið mikið á væntingum til jákvæðra áhrifa endurheimtar votlendis. Talað er um að moka ofan í skurði, jafnvel í stórum stíl, og þeir bjartsýnustu halda því fram að slíkt muni ekki skerða landbúnaðarframleiðsluna þótt vitað sé að frjósömustu túnin og akurlendin eru á framræstum mýrum um land allt. Þarna skortir meiri upplýsingar, t.d. um hversu virkir þeir skurðir eru sem grafnir voru fyrir áratugum og hvar sé talið vænlegast að moka ofan í án þess að trufla viðhald ræktunar á verðmætum landbúnaðarsvæðum. Ég efast um að þessi mál hafi verið kynnt nægilega til að fá fram upplýsta umræðu um þau.

 

Tengsl votlendis og fæðuöryggis

 

 Í lok nóvember sat ég ágætt málþing  um jarðvegsvernd sem haldið var í vistlegu húsi í jaðri einnar hinna fjölmörgu mýra sem ræstar hafa verið fram í Reykjavík en því fer fjarri að bændur einir beri ábyrgð á skurðgreftrinum um áratuga skeið. Eitt er víst að höfuðborgin mun ekki geta endurheimt votlendi sem neinu nemur, en á móti vegur trjárækt, a.m.k. að einhverju leyti.

 

Það sem vakti mesta athygli mína á málþinginu var tilvísun flestra sem tóku til máls í nauðsyn þess að endurheimta votlendi í sveitum landsins með því að moka ofaní skurði, þeir hefðu hvort sem er verið óþarfir margir hverjir.  Slagorðin skiluðu sér vel, svo sem „hernaðurinn gegn landinu“. Mikill samhljómur þar. Enn fór ég að efast um að umræðan um þessi efni væri nægilega upplýst og því vil ég  skora á sérfræðinga um þau að bæta úr með markvissri upplýsingagjöf, t.d. frá Landbúnaðarháskóla Íslands og Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins, því að nýting votlendis tengist mjög fæðuöryggi þjóðarinnar auk þess að koma við sögu loftslagsmála.

 

Mótsagnirnar sem felast í auknum innflutningi

 

Um réttaleytið í haust fögnuðu ýmsir talsmenn verslunar og neytenda, svo og sumir alþingismenn, þeirri ákvörðun stjórnvalda að fella niður tolla af  ýmsum landbúnaðarvörum frá Evrópusambandsríkjunum. Þessi ákvörðun mun væntanlega leiða til aukins innflutnings, a.m.k. sumra veigamikilla landbúnaðarafurða. Því telja talsmenn búgreina á borð við alifugla- og svínarækt að  þessi samningur við ESB geti haft alvarlegar afleiðingar fyrir innlenda framleiðslu og vinnslu. Afleiðingarnar gætu orðið þær að innlend framleiðsla minnki verulega og rýrni jafnvel það mikið að vinnslan beri sig ekki heldur og þá er hætt við að höggvið verði skarð í fæðu- og jafnvel matvælaöryggi líka. Samt mun það vera stefnumið stjórnvalda að efla landbúnaðinn svo mótsagnakennt sem það virðist vera.  

 

Markaðshyggjumenn á villigötum

 

Sumir markaðshyggjumenn munu trúlega halda því fram að hvort sem er þurfi að flytja inn mikil aðföng, svo sem fóður, og því skipti þessar breytingar litlu eða engu máli. Slíkur málflutningur er í raun meinloka því að fæðuöryggið verður alltaf meira ef matvælin eru framleidd í landinu sjálfu, ekki síst af því að um eyland er að ræða. 

 

Fæðuöryggið verður að sjálfsögðu meira eftir því sem meira af matnum er framleitt í landinu með innlendum aðföngum. Þess vegna ætti að gefa kostum lífræns landbúnaðar meiri gaum líkt og gert er víða erlendis um þessar mundir. Langflutningar matvæla valda miklum útblæstri gróðurhúsalofttegunda og því getur aukinn innflutningur matvæla á kostnað innlendrar framleiðslu aðeins aukið á loftslagsvána. Þá er vert að hafa í huga að nú þegar eru loftslagsbreytingar farnar að taka sinn toll á stórum akuryrkjuvæðum í heiminum, sérstaklega vegna mikilla þurrka og  hamfaraveðra. Þannig er hætt við að bæði skortur og verðhækkanir komi fram á ýmsum vörum áður en langt um líður.

 

Matarsóunin er stórmál

 

Auknir flutningar matvæla kalla á aukin afföll miðað við að fæðunnar sé neytt sem næst framleiðslustað. Þar við bætist aukinn umbúðakostnaður. Allt eykur þetta efnis- og orkunotkun og þar með eykst útblástur gróðurhúsalofttegunda. En það sem fremur hefur verið í umræðunni á seinni árum er hreinlega sóun matvæla sem neytendur eru búnir að kaupa í verslunum. Um árabil var þessu vandamáli ekki gefinn gaumur hér á landi en nú er verið að taka til hendinni og er ánægjulegt hve vel hefur tekist að vekja athygli á þessari stórfelldu eyðileggingu verðmæta.

 

Miðað við að verið sé að henda um fjórðungi af þeim mat sem keyptur er verður það að teljast stórmál. Betri nýting á matnum hlýtur að vera mikið hagsmunamál neytenda og er einnig framlag til umbóta í loftslagsmálunum. Einnig má færa fyrir því sannfærandi rök að góð nýting á mat stuðli að fæðuöryggi.

 

Höfum ekki fæðuöryggi í flimtingum

 

Þótt merkilegt megi virðast er stundum  skopast að þeim sem ræða af alvöru um fæðuöryggi. Um sé að ræða umræðu liðinnar tíðar, nóg sé af öllu, hvar sem er og hvenær sem er, án tillits til árstíða, og þegar um matvörur sé að ræða séu þær alls staðar ódýrari en hér á landi. Hér eigi helst ekki að vera landbúnaður, það borgi sig ekki. Seint verða verðbréf étin, það sannaðist í bankahruninu 2008, og sem betur fer, af skoðanakönnunum að dæma, kann þorri Íslendinga vel að meta þau innlendu matvæli sem á boðstólum eru á sanngjörnu verði miðað við gæði.

 

Þetta snertir líka matvælaöryggið, t.d. varðandi sýklalyfja­ónæmi, því að alþekkt er að hér á landi er notkun sýklalyfja í búfjárframleiðslu hverfandi lítil miðað við önnur lönd. Sennilega þarf meiri fræðslu um þessi efni, strax í skólakerfinu. Þeir sem láta sig ekki  varða þessi mál, og hafa þau jafnvel í flimtingum, ættu að hugleiða þau í víðara samhengi líkt og ég hef reynt að gera hér að framan.  Eitt er  þó víst, að eins og staðan í heiminum er í dag,  er fæðuöryggi ekkert grín.

 

Dr. Ólafur R. Dýrmundsson

( oldyrm@gmail.com)