Lög um fiskeldi og heilbrigðis- og skipulagsmál

Höfundur: Valdimar Ingi Gunnarsson, sjávarútvegsfræðingur og hefur m.a. unnið við ýmis mál tengd fiskeldi í rúm þrjátíu ár

Fyrir nokkrum árum síðan bentu erlendir sérfræðingar á að Íslendingar væru í öfundsverðri stöðu að skipuleggja sitt laxeldi.

Aftur á móti voru þau vinnubrögð viðhöfð hjá starfshópi sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra um stefnumótun í fiskeldi á árinu 2017 og síðan við setningu laga um fiskeldi árið 2019 að ekkert var tekið á heil- brigðis- og skipulagsmálum, sem er hvorki til hagsbóta fyrir Íslendinga eða íslenska náttúru.

Dreifing á ISA veirunni

Undanfarið hefur komið fram í fjölmiðlum að það hafi myndast meinvirkt afbrigði af ISA veirunni við stökkbreytingu og smitað eldislax í sjókvíum hjá Fiskeldi Austfjarða í Reyðarfirði og hafi síðan flust með búnaði í Berufjörð.
Það sem virðist hafa gerst er að sýktur eldislax var fluttur með brunnbát frá Reyðarfirði yfir í Berufjörð til slátrunar. Í sömu höfn voru síðan bátar sem þjónustuðu sjókvíar í Berufirði sem líklega hafa borið smitið með sér í eldislax í sjókvíum í firðinum.

Samgangur virðist því hafa verið það mikill að veiran barst auðveldlega á milli eldissvæða.

Þegar þessi grein er skrifuð er ekki vitað til að smit hafi einnig borist í eldislax í Fáskrúðsfirði, og þá þannig að ISA veiran sé komin í öll eldissvæði á Austfjörðum.

Lærum ekki af mistökum annarra

Hér hefur Fiskeldi Austfjarða líklega orðið fyrir milljarða tjóni. Íslendingar eru að gera sömu mistök og gerð voru í Færeyjum og Síle þar sem átti sér stað algjört hrun í framleiðslu á eldislaxi vegna ISA veirunnar um miðjan fyrsta áratug þessarar aldar.

Af hverju getum við ekkert lært af öðrum við uppbyggingu laxeldis á Íslandi? Svarið er eflaust að Fiskeldi Austfjarða með Guðmund Gíslason sem stjórnarformann og Kjartan Ólafsson, stjórnarformann Arnarlax, voru leiðandi aðilar í starfshópi sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra um stefnumótun fyrir fiskeldi.

Ekkert var fjallað um heilbrigðismál í stefnumótunarskýrslunni. Það sem í raun gerðist var að umhverfismálunum var ýtt til hliðar til að halda kostnaði í lágmarki og í staðinn var öll áhersla lögð á að gera það mögulegt að fara með fyrirtækin á erlendan hlutabréfamarkað og ná þannig miklum fjárhagslegum ávinningi.

Skipulagsmál og heilbrigðismál

Undirritaður vann umhverfismat fyrir íslenskt fyrirtæki og var frummatsskýrslu skilað inn á árinu 2016. Þar voru tillögur gerðar um mótvægisaðgerðir til að lágmarka líkur á að smit bærist á milli svæða:

Skilgreining svæða: Skilgreind verði framleiðslusvæði þar sem samgangur á búnaði og eldisfiski verði ekki á milli svæða.
Flutningur seiða: Flutningur á seiðum verði framkvæmdur í lokuðum brunnbátum.
Flutningur sláturfisks: Laxfiskar úr sjókvíum til slátrunar verði ekki fluttir á milli framleiðslusvæða.

Sérfræðingar frá Matvælastofnun, Umhverfisstofnun og Hafrannsóknastofnun lásu yfir frummatsskýrslu en tóku ekki undir þessar tillögur. Í áliti Skipulags- stofnunar er ekkert minnst á heilbrigðis- og skipulagsmál, þrátt fyrir að lagt væri til það sem best þekkist erlendis á þeim tíma.

Stofnanir heimsóttar

Í byrjun ársins 2017 var ljóst í hvert stefndi, að það átti að ýta umhverfismálunum til hliðar. Undirritaður ásamt öðrum aðila ákvað því að kynna tillögur íslensks félags í umhverfismálum, m.a. er varðar heilbrigðis- og skipulagsmál, fyrir stjórnmálamönnum og sérfræðingum stofnananna á árinu 2017:

Hinn 18. apríl var Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra heimsótt.
Hinn 24. apríl voru sérfræðingar Umhverfisstofnunar heimsóttir.
Hinn 4. maí voru sérfræðingar umhverfis- og auðlindaráðuneytis heimsóttir.
Hinn 8. maí voru sérfræðingar Matvælastofnunar, Fiskistofu og Hafrannsóknastofnunar heimsóttir.

Jafnframt voru haldnar nokkrar kynningar með stjórnmálamönnum úr öllum flokkum á Alþingi.

Athugasemdir við fiskeldisfrumvarpið

Í athugasemdum undirritaðs við fiskeldisfrumvarpið á vorþingi 2019 er bent á að ,,heilbrigðismál eru vart nefnd á nafn í frumvarpinu þó svo að það sé stærsta viðfangsefni sjókvíaeldis í nágrannalöndum.

Eins og staðan er í dag eru ekki smitþröskuldar á milli fiskeldissvæða og því engar skýrar reglur um flutning á búnaði eða lifandi fisk milli svæða sem getur borið með sér sjúkdóma.

Í frumvarpinu er ekki minnst á smitþröskulda heldur tekið sérstaklega fram í greinargerð að ekki sé ástæða til þess að setja slíka þröskulda.“ Smitþröskuldum má líkja við sauðfjárvarnargirðingar í landbúnaði. Í athugasemdunum við fiskeldisfrumvarpið var aftur ítrekað mikilvægi mótvægisaðgerða, sem kynntar voru fyrir sérfræðingum stofnana og stjórnmálamönnum á árinu 2017.

Engir smitþröskuldar

Í greinargerð með fiskeldis- frumvarpinu var fjallað sérstaklega um smitþröskulda en þar kemur fram: ,,Við undirbúning frumvarpsins komu fram sjónarmið um að nauðsynlegt gæti verið, til að fyrirbyggja smit, að heimila uppsetningu svonefndra smitþröskulda í fiskeldi milli landsvæða. Með því væru t.d. reistar takmarkanir við flutningi hrogna eða seiða milli framleiðslusvæða.

Ekki þótti rétt að leggja þetta til með frumvarpinu, að höfðu samráði við Matvælastofnun, en til þess er að líta að dýralæknir fisksjúkdóma nýtur þegar ríkra heimilda til að grípa til aðgerða, telja hann á því þörf, auk þess að fiskeldi á Íslandi hefur byggst upp landfræðilega með þeim hætti að óraunhæft er að setja fyrirmæli um þetta í löggjöfina.“

Af einhverjum ástæðum er ekki fjallað um sláturfisk sem mesta hætta er að smit berist með.

Við vinnu stefnumótunarhópsins og síðan við skrif á frumvarpinu voru mótvægisaðgerðir, hvort sem um var að ræða heilbrigðis- og skipulagsmál eða annað, ekki í hávegum höfð.

Greinargerðir til alþingismanna

Hinn 20. maí 2019 var sendur tölvupóstur til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar Alþingis og allir alþingismenn fengu afrit.

Þar var óskað eftir að gerð væri opinber rannsókn vegna alvarlegra annmarka á vinnubrögðum starfs- hóps sjávarútvegs- og landbúnaðar- ráðherra um stefnumótun í fiskeldi. Með tölvupóstinum fylgdu ítarlegar greinargerðir:

Stefnumótunarskýrslan og vinnubrögðin
Athugasemdir við Áhættumat erfðablöndunar og tillögur að öðrum lausnum

Í greinargerðunum var að finna ítarlegri útskýringar á tillögum um heilbrigðis- og skipulagsmál. Lög um fiskeldi voru samþykkt frá Alþingi 20. júní 2019 og hefði e.t.v. ekkert komið í veg fyrir það, enda mjög öflugir íslenskir leppar sem stóðu hagsmunavörsluna með erlenda fjárfesta að bakhjarli.

Að lokum

Ef settar hefðu verið reglur eins og best þekkjast erlendis hefði eflaust verið hægt að koma í veg fyrir að smit bærist frá Reyðarfirði yfir í Berufjörð. Í framhaldi af tjóni vegna ISA veirunnar á Austfjörðum skipaði ráðherra starfshóp vegna smitvarna og sjúkdóma í laxeldi.

Það er e.t.v. ákveðin kaldhæðni í því að fulltrúar frá sömu stofnunum verða skipaðir í starfshópinn, sem tóku ekki undir tillögur sem kynntar voru á árunum 2017–2019. Nú er spurning hvort þessir aðilar leggi í það að taka á skipulagsóreiðunni og komi þannig í veg fyrir að það sama endurtaki sig á Vestfjörðum? Laxeldisfyrirtæki eru í meirihlutaeigu Norðmanna og af hverju eru ekki sömu reglur hér á landi og í Noregi?