Merkar minjar um sögu manngerðra hella sem brýnt er að varðveita

Sandsteinshellar á Ægissíðu við Hellu í Rangárþingi ytra eru merkar minjar um sögu manngerðra hella hér á landi. Notkun þeirra hefur aldrei verið skráð með skipulegum hætti né heldur hefur mikilvægi þeirra í menningu og landbúnaði aldrei verið rannsakað. Á liðnu vori fengu þau Árni Freyr Magnússon og Álfrún Perla Baldursdóttir, nemendur við Háskóla Íslands, styrk úr Nýsköpunarsjóði námsmanna til að rannsaka þessar minjar og gera upplýsingar um þær aðgengilegar fyrir almenning. Þau vinna nú að því að safna saman heimildum, bæði munnlegum og skriflegum og útbúa ítarlegt fræðsluefni um hellana, en stefnt er að því að gera þá aðgengilega fyrir ferðamenn á svæðinu, allan almenning og háskólasamfélagið. 

 

Hugmyndin að búa til hljóðleiðsögn

 

Upphaf þessa má rekja til þess að Stracta hótel var reist og tekið í notkun á Hellu og fóru eigendur þess að huga að afþreyingu fyrir þá ferðamenn sem þar dvelja. Vitneskja um hellana á Ægissíðu var fólki á svæðinu kunn. Forsvarsmenn Stracta hótels höfðu samband við Þórhall Ægi Þorgilsson, bónda á Ægissíðu 4, afa Álfrúnar, og spurðust fyrir um ástand hellanna og hvort möguleiki væri á að ferðamenn gætu skoðað þá. Þórhallur Ægir hafði sjálfur oft farið með hópa skólabarna til að skoða hellana. Leist honum vel á hugmyndina, en hellarnir voru ekki í því ásigkomulagi að hægt væri að fara með mikinn fjölda fólks ofan í þá. Úr varð að hann sótti um styrk og fékk fé til að loka hellunum þannig að þeir varðveittust betur en ella. 

 

„Við höfum nú í sumar unnið að þessu verkefni, höfum safnað saman ýmsum heimildum sem til eru og hugmyndin er að útbúa hljóðleiðsögn sem hægt verður að hlusta á í farsíma eða öðrum tækjum. Þannig geta ferðamenn sjálfir skoðað hellana og fengið um þá upplýsingar,“ segir Árni Freyr. Samhliða því verki er í samstarfi við Stracta hótel á Hellu unnið að því að koma í veg fyrir frekari skemmdir á hellunum, en þeir eru flestir í því ástandi að vera ósýningarhæfir sökum vanrækslu. 

 

Tólf hellar í landi Ægissíðu

 

Árni segir að í landi Ægissíðu séu 12 hellar, allir manngerðir, en ekki er með vissu vitað um aldur þeirra eða hvers vegna þeir voru gerðir. Nokkrir af þessum 12 hellum hafa hrunið, en 5 standa eftir og hægt að gera þá sýningarhæfa. Því verki er ólokið. Tveir af hellunum er enn í notkun, Skagahellir og Búrhellir, báðir nýttir sem búr, m.a. eru í þeim geymdar kartöflur. Hina hellana var hætt að nota fyrir búsmala og hey á árunum eftir 1970, sá síðasti var tekinn úr almennri notkun árið 1975. 

 

Langeldur og skáli

 

Árni segir að þegar íbúðarhúsið á Ægissíðu 2 var byggt árið 1966 hafi komið í ljós rústir af langeldi og skála umhverfis hann. Úr skálanum lá op ofan í Búrhelli, en innangengt hefur verið úr skálanum og í hellinn, en þar mátti sjá för eftir 7 keröld. „Hellirinn er líklegast jafngamall skálanum. Íslendingar hættu að nota langelda á 14. öld svo draga má þá ályktun að hellirinn sé að minnsta kosti það gamall en allt eins er líklegt að hann sé eldri. Þessi vitneskja skipar hellunum í hóp með allra elstu mannabústöðum sem enn standa hér á landi,“ segir Árni. Íbúðarhúsið var byggt yfir landnámsbæinn og er innangengt úr því og yfir í Búrhelli, þannig að einungis er hægt að komast inn í hann með því að fara um kjallarann í Ægissíðu 2. 

Liður í viðamiklu þróunarverkefni

 

„Það má eiginlega ekki seinna vera að hefja rannsókn á þessum hellum, notkun þeirra hefur minnkað til mikilla muna og sögur um þá og notagildi þeirra eru nú einungis þekktar meðal eldra fólks. Við höfum verið að ræða við eldri borgara hér á svæðinu og skrá niður munnmælasögur áður en þær falla í gleymsku,“ segir Árni. „Þessi rannsókn miðar svo að því að byggja upp ferðamannastað sem fyrr á árum var vinsæll en hefur fallið í gleymsku eftir að bændur hættu að sýna þá. Okkar rannsókn er hluti af viðamiklu þróunarverkefni með þátttöku landeigenda, fyrirtækisins Stracta Travel á Hellu, Minjastofnunar Íslands og fræðimanna við Háskóla Íslands. Ætlunin er að byggja upp áningarstað fyrir ferðamenn á Ægissíðu þar sem hægt verður að skoða hella, ganga um svæðið og njóta útsýnis,“ segir hann. 

 

Eykur aðdráttarafl svæðisins

 

Árni nefnir að Einar Benediktsson skáld hafi á sínum tíma, á árunum eftir þarsíðustu aldamót, haft mikinn áhuga fyrir hellunum, en hann var sýslumaður Rangárþings á árunum 1904 til 1907. Kannaði hann m.a. hellana á Ægissíðu. Einar var þeirrar skoðunar að Ísland hefði verið numið á undan norrænum mönnum og nefndi í því sambandi t.d. Fönikíumenn, Rómverja og Papa. Það sem rennur stoðum undir kenningar af því tagi segir Árni þá staðreynd að hellar hafi ekki verið notaðir sem mannabústaðir í Skandinavíu, en vel þekktir sem slíkir á Írlandi. „Kenningar af þessu tagi er erfitt að sanna, en þessir hellar eru engu að síður ákveðin vísbending. Það er ánægjulegt að áhugi fyrir þeim og varðveislu þeirra hefur aukist á ný, en það má rekja til aukins ferðamannastraums hingað til lands og leit okkar að ýmsu því sem merkilegt getur talist og kann að auka aðdráttarafl svæðisins,“ segir Árni.

 

Þau Árni og Álfrún eru með síðu á Facebook, Hellarnir á Ægissíðu, en þar má finna nánari upplýsingar um hellana.

 

Hellarnir á Ægissíðu eru einna þekktustu manngerðu hellarnir á Íslandi og hafa löngum verið viðkomustaður fræðimanna, skólabarna og ferðamanna. Bæjarstæðið er fornt en bæjarnafnið er þó hvorki í Landnámu eða í fornsögum. Ægissíðu er fyrst getið í máldaga Oddakirkju frá 1270 en bærinn er þó að öllum líkindum mun eldri (Árni, Guðmundur og Hallgerður 1991, 148).