Einstakt svæði í jarðfræðilegu og líffræðilegu tilliti

Ísland sótti formlega um að Vatnajökulsþjóðgarður – og hluti gosbeltis Íslands – verði tekinn inn á heimsminjaskrá Sameinuðu þjóðanna (UNESCO) 31. janúar síðastliðinn. Ísland tilnefnir þannig svæðið og verður umsóknin í kjölfarið tekin fyrir á skrifstofu UNESCO í París.

 

Á heimsminjaskrá UNESCO eru staðir sem teljast hafa gildi bæði fyrir viðkomandi land, en einnig allt mannkyn og geta staðirnir bæði verið skráðir á menningarlegum forsendum en einnig vegna náttúrufræðilegs gildis. Ísland er með tvo staði skráða nú þegar; Þingvellir voru skráðir 2004 og Surtsey 2008. 

 

Tilnefningin er unnin af starfsmönnum Vatnajökulsþjóðgarðs og vinir Vatnajökuls styrktu gerð tilnefningarinnar, en verkstjórnin var í höndum Snorra Baldurssonar líffræðings.

 

„Forsenda þess að geta tilnefnt svæði á heimsminjaskrá er að það hafi áður verið sett á svokallaða yfirlitsskrá (tentative list; sjá: www.heimsminjar.is ) hjá viðkomandi landi,“ segir Snorri. „Skaftafell var lengi á yfirlitsskrá Íslands og eftir að það sameinaðist Vatnajökulsþjóðgarði þótti eðlilegt að hann færi á listann – og það varð raunin 2011. Í framhaldi voru umræður um hvaða staður af yfirlitsskránni yrði tekinn fyrir næst á eftir víkingaminjum norrænna landa, sem var reyndar umsókn sem hlaut ekki brautargengi. 

 

Það var svo í ráðherratíð Sigrúnar Magnúsdóttur og ekki síst fyrir áhuga stjórnarformanns Vatnajökulsþjóðgarðs, Ármanns Höskuldssonar eldfjallafræðings, að ákveðið var að fara af stað með forkönnun meðal þeirra átta sveitarfélaga sem umlykja garðinn um hvort þau mundu styðja slíka tilnefningu.“

 

Umsóknarvinna hófst í byrjun árs 2017

 

Snorri segir að undirbúningsvinna hafi farið af stað vorið 2016. „Þá var sett saman sértæk verkefnisstjórn sem fór og heimsótti viðkomandi sveitarfélög og kynnti heimsminjasamninginn og hvað í því fælist að staður færi á heimsminjaskrá. Í framhaldi voru viðkomandi sveitarfélög beðin að staðfesta með bréfi hvort þau mundu styðja umsókn á heimsminjaskrá og það gerðu þau öll. 

 

Í október 2016 ákvað svo ríkisstjórn Íslands að láta til skarar skríða; verkefnisstjórn var stofnuð í desember 2016. Verkefnisstjórnin fól Vatnajökulsþjóðgarði gerð tilnefningarinnar og mér verk- og ritstjórn. Eiginleg vinna við gerð tilnefningarskýrslunnar hófst svo í janúar 2017,“ segir Snorri. 

 

Magnað samspil elds og íss

 

Vatnajökull og gosbeltið er margbrotið að sögn Snorra og því eru erindi hans inn á skrána nokkur. „Það sem við lögðum áherslu á í umsókninni er hið magnaða samspil elds og íss, sem ekki á sinn líka annars staðar á Jörðinni. Áköf eldvirkni stafar af samspili virks úthafshryggjar (Mið-Atlantshafshryggjarins) sem rís úr sæ við Reykjanes og gengur eftir landinu öllu þar til hann steypir sér aftur í Öxarfjörð. Mið-Atlantshafshryggurinn markar skil milli jarðskorpufleka sem rekur um 19 millimetra í sundur á ári.  Ástæða þess að hryggurinn rekur kryppuna upp úr sjónum hér við land er að undir landinu er svokallaður möttulstrókur, möttulefni sem stígur upp til yfirborðsins og ýtir hryggnum upp á yfirborðið. Ofan á þessu situr svo stærsti hveljökull Evrópu.  En það eru ekki síður birtingarmyndir þessa samspils í formi stapa, móbergshryggja (sem hafa orðið til undir jökli við gos úr einum gíg eða gígaröðum), jökulhlaup, stórir jökulsandar, virk árgljúfur, stöðuvötn og háhitasvæði undir jökli – allt fyrirbæri sem finnast ekki eða þá einungis í skötulíki á heimsminjaskrá. 

 

Það eru að vísu til mörg stór eldfjöll með jökulís eða sífrera á toppnum, en aðeins á Íslandi og á Suðurskautslandinu finnast virk eldfjöll undir stórum jökulbreiðum og á Íslandi er eldvirknin mun ákafari og aðgengilegri en á Suðurskautslandinu og birtingarmyndirnar sýnilegri.  

 

Þá er íslensk eldvirkni um margt sérstæð, hér gýs stórum hraungosum á löngum gossprungum (samanber Lakagígaröðina), hér myndast gríðarstór hraunflæmi og hér finnast dyngjur eða hraunskildir – allt saman einstakt. Þá hörfa hinir fjölmörgu skriðjöklar Vatnajökuls mjög hratt um þessar mundir og skilja eftir sig fjölbreytt landform, svo sem jökulgarða, jökullón, jökulkembur, jökulker og fleira. Skriðjöklar Vatnajökuls eru afar aðgengilegir og sums staðar í 10 mínútna göngufæri frá þjóðvegi. Segja má að allur suðurjaðar Vatnajökuls sé lifandi kennslustofa í landmótun. 

 

Þetta var jarðfræðin sem við leggjum höfuðáherslu á en margt er líka einstakt í líffræðinni, til dæmis landnám lífs við jaðra skriðjökla og á jökulskerjum, barátta gróðurs við eyðingaröflin eins og gosösku, jökulhlaup, hraunflóð og svo framvegis. 

 

Þá má nefna að í sprungu­sveimum gosbeltisins leynast grunnvatnsmarflær, sem eru einstakar lífverur og talið er að hafi lifað af alla ísöldina í einangrun og jafnvel alla tíð síðan Ísland skildist frá löndunum fyrir austan og vestan fyrir 15–20 milljónum ára,“ segir Snorri.

 

Fyrst og fremst heiðurinn

 

Snorri segir að ávinningurinn af skráningu sé fyrst og fremst heiður fyrir landið. „Skráning á heimsminjaskrá er æðsta gæðavottun sem nokkru náttúrusvæði eða menningarminjum getur hlotnast. 

Skráningunni fylgir aukinn áhugi ferðamanna, auðveldari markaðssetningu – sem ýmsum finnst kannski óþarfi – og þess vegna er skráning á heimsminjaskrá mjög eftirsóknarverð fyrir sveitarfélög og ferðaþjónustufyrirtæki. Skráningunni fylgja ekki kvaðir umfram þær sem er að finna í núgildandi stjórnunar- og verndaráætlun þjóðgarðsins, en vissulega leggur hún auknar kröfur á alla að vanda sig.“

 

Nú þegar tilnefningin hefur verið afhent hefst að sögn Snorra ferill sem byrjar á því að skrifstofa samningsins skoðar umsóknina og hvort öllum reglum hefur verið fylgt. 

 

Hún ákveður síðan hvort umsóknin verður tekin strax fyrir eða geymd til næsta árs, en það helgast meðal annars af fjölda annarra umsókna. 

 

„Verði umsóknin tekin fyrir er hún send til sérfræðinga hjá Alþjóða náttúruverndarsjóðnum (IUCN) sem rýnir skýrsluna og sendir fulltrúa til landsins næsta sumar til að taka svæðið út og ræða við stjórnvöld og stofnanir sem að svæðinu standa.  

 

IUCN skilar svo skýrslu til heimsminjanefndarinnar, sem í sitja fulltrúar 21 þjóðar, þar sem mælt er með eða móti skráningu. Heimsminjanefndin tekur svo afstöðu í framhaldi af því, í fyrsta lagi um mitt ár 2019,“ segir Snorri.

 

Umsóknin er mjög ítarleg, eða alls 370 síður, og hana má skoða á vefnum www.vjp.is.