Hlýnun sjávar blessun eða bölvun?

Hlýnun sjávar við Ísland síðustu tvo áratugina hefur haft jákvæð áhrif á vöxt og viðgang sumra fiskistofna við landið en haft neikvæð áhrif á aðra. Ekki er hægt að slá neinu föstu um það hvort þróunin er til góðs eða ills þegar á heildina er litið. 

 

Hlýindaskeiðið í hafinu við Ísland, sem hefur staðið í rúmlega 20 ár, er hreint ekki án fordæma. Í skýrslu útgefinni af umhverfisráðuneytinu árið 2008 um áhrif loftslagsbreytinga á Íslandi er rifjað upp að snemma á 20. öldinni hafi orðið miklar breytingar á sjávardýrafánunni við landið sem tengst hafi þeirri miklu hlýnun sem varð í Norður-Atlantshafi upp úr 1920.

 

Þessum breytingum lýstu náttúrufræðingarnir Bjarni Sæmundsson og Árni Friðriksson m.a. á þann hátt að útbreiðslusvæði og hrygningar- og fæðuslóð ýmissa fisktegunda hefði stækkað og færst norður á bóginn með auknum hlýindum. Til dæmis fóru þorskur og síld að hrygna í stórum stíl norðanlands, en fram til 1920 var hrygning þessara tegunda nánast einskorðuð við suðurströndina.

 

Þá urðu margar suðlægar tegundir algengar, svo sem makríll, túnfiskur, sverðfiskur, augnasíld, lýr, geirnefur og tunglfiskur. Á hinn bóginn hafði hlýnunin þau áhrif að loðnan, sem er kaldsjávarfiskur, hætti hrygningargöngum sínum í hlýsjóinn fyrir sunnan land og hrygndi fyrir norðan og austan land og á Hornafjarðarsvæðinu. Þetta ástand hófst rétt fyrir 1930 en virðist hafa gengið til baka 4–5 árum seinna. Frá þeim tíma hrygndi loðna að mestu sunnan lands og vestan.

 

Aukin útbreiðsla

 

Þessi lýsing hljómar að ýmsu leyti kunnuglega sé hún höfð til samanburðar við ástandið núna. Á yfirstandandi hlýindaskeiði hafa svokallaðar suðlægar tegundir við Ísland, fyrst ýsa og svo í kjölfarið skötuselur, langa og blálanga, aukið útbreiðslusvæði sín vestur og norður fyrir land sem hefur gefið þessum stofnum möguleika á að stækka. Nú er svo komið að meira en helmingur ýsustofnsins mælist úti fyrir Norðurlandi í árlegu togararalli Hafrannsóknastofnunar en fyrir nokkrum áratugum var lítið að hafa af ýsu fyrir norðan. 

 

Þorskurinn heldur sínu striki 

 

En hvernig hefur þorskinum, mikilvægasta fiskstofni lands­manna, reitt af í þessum umbreytingum í hafinu? Að sögn Guðmundar Þórðarsonar sviðsstjóra botnsjávarlífríkis á Hafrannsóknastofnun hefur hlýnun sjávar ekki breytt miklu um útbreiðslusvæði hans enn sem komið er. Þorskinn er að finna bæði í kaldari sjó og hlýrri, fyrir norðan land og sunnan. Hann er í umhverfi sem virðist henta honum ágætlega.

 

Á hlýindaskeiðinu á fyrri hluta 20. aldar stækkaði þorskstofninn við Ísland mjög mikið. Þorsklirfur rak í ríkum mæli til Grænlands þar sem seiðin ólust upp og skiluðu sér til baka til Íslands sem fullorðinn fiskur. Að auki fékk þorskstofninn mikla friðun á stríðsárunum þegar erlend veiðiskip hurfu af miðunum hér við land. Að því kom svo á sjöunda áratugnum að veður kólnaði á ný, þorskveiðar við Grænland hrundu, bæði vegna kólnunarinnar og ofveiði, og Grænlandsgöngurnar til Íslands heyrðu að mestu sögunni til.

 

Þorskveiðar við Grænland hafa aukist á undanförnum árum úr um 3000 tonnum 2010 í um 15 þúsund tonn 2015 og 2016 og spilar þar hlýnun sjávar eflaust hlutverk. Magn þorsks við Vestur-Grænland er samt ekki nema lítið brot af því sem áður var. 

 

Innrás makrílsins 

 

Óvæntasta breytingin af völdum hlýnunar sjávar var koma makrílsins hingað til lands. Hér er um að ræða hreina viðbót utan frá við fiskafla landsmanna upp á nálega 170 þúsund tonn árlega síðustu árin og hefur skilað á bilinu 10-24 milljörðum króna í útflutningstekjum. Það eru aðeins rúm tíu ár síðan makríllinn fór að veiðast hér að einhverju ráði (árið 2007) en hann varð fljótlega ein verðmætasta fisktegundin. 

 

Ekki fer samt hjá því að hrollur fari um marga þegar makríll flæðir í svona miklu magni yfir Íslandsmið og þar með yfir helstu hrygningarstöðvar hefðbundinna nytjafiska okkar. Ljóst er að þessi innrásarher bæði gefur og tekur. Hann er jú kominn hingað í ætisleit. Sumir kenna makrílnum um hrun sandsílastofnsins. Aðrir hafa áhyggjur af þorskungviðinu. 

 

Þá hefur verið bent á að fljótlega eftir að hlýindaskeiðið hófst, eða í kringum aldamótin 2000, hafi nýliðun aukist mjög í hlýsjávarstofnunum svokölluðu, humar, löngu, keilu, blálöngu og flatfisk. Þetta náði hámarki árið 2010 en síðan virðist nýliðunin hafa hrunið í öllum þessum stofnum og er humarinn gleggsta dæmið um það. Vottur af nýliðun er þó farinn að sjást aftur í einhverjum þessara stofna. Rannsóknir Hafrannsóknastofnunar á fæðu makrílsins hér við land hafa ekki leitt í ljós neitt augljóst samband á milli hans og áðurnefndra breytinga. 

 

Loðnustofninum hrakar

 

Stærsta neikvæða breytingin samfara hlýnun sjávar við Ísland er sú að loðnustofninum hefur hrakað mjög. Loðnuafli Íslendinga hefur farið úr meira en einni milljón tonna í upphafi hlýindaskeiðsins niður í allt að 100 þúsund tonn þegar verst hefur látið. Loðnan hefur að því er virðist hopað fyrir hlýindunum á undanförnum árum, haldið sig lengra norður í höfum og vestar yfir grænlenska landgrunninu.

 

Jafnframt hefur dregið úr nýliðun og loðnustofninn hefur minnkað. Þorsteinn Sigurðsson sviðsstjóri uppsjávarlífríkis á Hafrannsóknastofnun bendir á að samfara þessu virðist vera að skapast aftur það ástand sem lýst er í bók Bjarna Sæmundssonar frá árinu 1926 að loðnan sé farin að hrygna úti af Norðurlandi. 

 

Hnignun loðnustofnsins er afar slæm í tvennum skilningi því annars vegar er loðnan einn verðmætasti nytjafiskur okkar þegar allt leikur í lyndi og hins vegar er hún aðalfæða þorsksins og annarra tegunda. Hjálmar Vilhjálmsson fiskifræðingur orðaði það svo einhvern tímann, að verðmætasta loðnan væri sú sem hafnaði í þorskmaga. 

 

Jákvætt – neikvætt

 

Í fyrirsögn þessa pistils er spurt hvort hlýnun sjávar sé til góðs eða ills fyrir fiskistofnana þegar á heildina sé litið. Guðmundur Þórðarson segir að hvorki sé hægt að svara því játandi eða neitandi. Svarið fari eftir því með hvaða gleraugum sé horft á málið. 

 

„Loðnugöngurnar eru orkuinn­flutningur norðan úr hafi á Íslandsmið. Makríllinn er að taka orku af Íslandsmiðum en aflaverðmætið er mikið. Það er fátt bara gott eða vont í náttúrunni og ekki hægt að setja verðmiða á þetta,“ segir hann. 

 

Þorsteinn Sigurðsson tekur í sama streng: 

„Það er ekki hægt að svara þessari spurningu á annan hvorn veginn. Menn hafa alltaf litið á hækkandi hitastig sem jákvætt fyrir Ísland en við erum að stórum hluta með fisktegundir sem aðlaga sig því hitastigi sem er hverju sinni. Þetta getur bæði verið jákvætt og neikvætt. Hlýnunin er klárlega neikvæð þegar kemur að þeim fiskum sem venjulega nýta loðnuna frá sumri og fram á veturinn því hún er ekki til staðar með sama hætti og var fyrir um 20 árum. En svo er það kannski líka jákvætt að loðnan skuli vera farin að hrygna fyrir norðan land því þá er hún aftur aðgengilegri sem fæða annarra fiska lengur en áður hringinn í kringum landið.“

 

Súrnun sjávar

 

Að lokum má svo minna á að önnur og alvarleg afleiðing af breyttum umhverfisskilyrðum er súrnun sjávar. Ef súrnunin fer að verða mikil og hryggleysingjar geta ekki tímgast og vaxið eru fiskseiðin svipt fæðu sinni. Að sögn Guðmundar bendir ekkert til þess að þetta gerist í náinni framtíð. Súrnunin mælist á miklu dýpi en því miður virðist sem hún færist ofar og ofar með hverju árinu.