Tillaga um landbúnaðarstefnu á að liggja fyrir í lok mars 2021
Í september var kynnt skipan Kristjáns Þórs Júlíussonar sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra í verkefnisstjórn um landbúnaðarstefnu fyrir Ísland. Gert er ráð fyrir að tillaga að landbúnaðarstefnu fyrir Ísland muni liggja fyrir þann 31. mars 2021.
Vakti nokkra athygli að í verkefnisstjórninni sitji ekki í forsæti sérfræðingar úr landbúnaðargeiranum heldur Björn Bjarnason, fyrrverandi ráðherra og þingmaður, ásamt Hlédísi Sveinsdóttur, ráðgjafa og verkefnastjóra.
Byggt á greiningarskýrslu KPMG um framtíð landbúnaðar
Ýmsir hafa gagnrýnt í gegnum tíðina að ekki skuli vera ný fastmótuð stefna um íslenskan landbúnað sem taki meira mið af nútímanum en það sem felst í lögum um stuðning við landbúnað og í búvörusamningum. Í tengslum við vinnu samráðshóps um endurskoðun búvörusamninga lét ráðherra KPMG vinna sviðsmyndagreiningu um framtíð landbúnaðarins til ársins 2040. Þar er miðað við tölur um stöðu landbúnaðar fram til 2018. Í framhaldinu var talið nauðsynlegt að móta heildstæða stefnu greinarinnar, landbúnaðarstefnu fyrir Ísland. Á grunni þessa ákvað ráðherra að setja vinnu við mótun stefnunnar formlega af stað.
„Metnaðarfull vinna sem hefur skapað grundvöll fyrir því að móta landbúnaðarstefnu“
Kristján Þór Júlíusson sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra segir um tilurð þessarar nýju verkefnisstjórnar að á undanförnum misserum hafi átt sér stað metnaðarfull vinna sem hefur skapað grundvöll fyrir því að móta landbúnaðarstefnu fyrir Ísland, m.a. með sviðsmyndagreiningu KPMG um framtíð landbúnaðarins árið 2040.
„Af þeirri greiningu er ljóst að íslenskur landbúnaður stendur að mörgu leyti á krossgötum. Því er ég sannfærður um nú sé rétti tíminn til að fara í þessa vinnu og skapa sameiginlega sýn og áherslur til framtíðar. Móta það hvernig við ætlum að takast á við það verkefni að Ísland verði leiðandi í framleiðslu á heilnæmum landbúnaðarafurðum, en á sama tíma horfa til þess að íslenskur landbúnaður er ekki aðeins framleiðsluferill á matvælum heldur hvílir greinin á breiðari grunni. Það er því allra hagur að við förum í þá vinnu að móta landbúnaðarstefnu fyrir Ísland: bændur, neytendur, smásöluaðila, framleiðendur og stjórnvöld,“ segir Kristján Þór.
Ekki fyrsta sviðsmyndaframsetningin
Þetta er þó ekki í fyrsta sinn sem reynt er að búa til sviðsmyndir um mögulega þróun byggðar og þar með landbúnaðarmála á Íslandi. Þar hafa vaknað spurningar um hversu mikið sé á slíkri sviðsmyndaaðferðafræði byggjandi varðandi stefnumótun. Eins hversu miklum opinberum fjármunum stjórnvöld eru tilbúin að eyða í spunavinnu af þeim toga.
Skýrslan „Sveitalíf 2025“ er ágætt dæmi um það, en hún var byggð á sviðsmyndaspuna um mögulega framtíð, en að auki ræðum og skýrslum allt frá 1976 til 2006.
Grunnurinn að henni er vinna sem Guðni Ágústsson, þáverandi landbúnaðarráðherra (1999–2007), lét hefja, en stöðvaði síðan útgáfu á vegna mikillar óánægju ráðherrans með vinnubrögð. Eigi að síður var lokið við að setja saman þessa skýrslu í febrúar 2007 og hefur Bændablaðið fengið af henni afrit. Sterk tengsl eru við framkvæmd þeirrar skýrslu og vinnu við nýju skýrslu KPMG þar sem verkefnastjórinn er sá sami.
Hefðbundin innlend landbúnaðarframleiðsla sé að mestu horfin?
Á köflum eru sviðsmyndir í skýrslunni frá 2007 afar sérstök lesning og skrifaðar í stíl við vísindaskáldsögu eða völvuspá þar sem sögumaður lýsir á ýktan hátt orðnum hlutum langt inni í framtíðinni. Þar fer sögumaður oft á kostum en sýn hans hefur þó á köflum reynst afar fjarri þeim veruleika sem Íslendingar hafa síðan upplifað. Ekki er þar öll framtíðarsýn í sviðsmyndaframsetningunni sérlega uppbyggileg og kannski ekki skrítið að þáverandi landbúnaðarráðherra hafi verið brugðið. Enda er sviðsmyndin í raun byggð á fjórum sögum þar sem í einni sögunni er m.a. lýst áhrifum þess að opnað hafi verið fyrir óheftan innflutning matvæla og hefðbundin innlend landbúnaðarframleiðsla sé að mestu horfin. Þá segir á einum stað:
„Bændum hefur fækkað verulega og meginhluti þeirra eru leigutakar á jörðum og stunda þeir búskap í hjáverkum með öðrum störfum eða starfa sem landbúnaðarverkamenn á verksmiðjubúum sem reist hafa verið í kjölfar samþjöppunar. Talað er um þessi verksmiðjubú sem minni mest á lítil iðnaðarhverfi og stingi í stúf við umhverfið. Í tengslum við þessa þróun hefur afurðastöðvum fækkað og ein afurðastöð starfrækt í landinu árið 2025.“
Aðild að ESB og kúabúum fækkar í 20
Í sviðsmynd fyrir 2011 er sagt að Ísland hafi sótt um aðild að ESB og hafi verið tekið inn í bandalagið ári síðar. Þar með hafi verið heimilaður kvótalaus influtningur á öllum landbúnaðarafurðum frá ESB-löndunum. Þá hafi evra verið tekin upp 2012. Síðan segir:
„Undir lok árs 2025 eru fyrirtæki í mjólkurframleiðlsu orðin 20 og eru þau mynduð af klösum mjólkurbænda. Fjárbændur eru orðnir 100 á sama tíma og hafa meðalbú stækkað verulega og eru nú að jafnaði um 3.000 ærgildi hvert um sig.“
Þá má líka sjá lýsingu á því að álver hafi verið tekið í notkun í Skagafirði árið 2017 og í kjölfar þess hafi verið ráðist í gerð jarðganga undir Öxnadalsheiði. Að jarðgöng undir Hellisheiði hafi verið opnuð 2018 og að jarðgöng til Vestmannaeyja hafi verið opnuð 2024. Um atvinnuhætti í dreifbýli segir í þeirri skýrslu m.a.:
„Nokkur uppstokkun varð í stjórnsýslunni eftir alþingis-kosning-arnar 2013. Stofnað var eitt atvinnuvegaráðuneyti sem sameinaði verkefni þriggja ráðuneyta undir einn hatt. Í kjölfar þess dró úr vægi hefðbundins landbúnaðar í atvinnustefnu stjórnvalda. Þetta leiddi meðal annars til þess að dregið var úr framlögum til Landbúnaðarháskólans á Hvanneyri og árið 2016 var skólinn seldur Háskólanum á Bifröst.“
Þar segir einnig að árið áður, eða 2015, hafi Hólaskóli breytt um nafn og sé orðin sérhæfður í náttúrutengdri ferðamennsku. Um ferðamennsku er sagt að árið 2021 hafi ferðamenn til landsins í fyrsta og eina skiptið farið yfir milljón, en farið hafi að bera á neikvæðri ímynd Íslands á alþjóðavettvangi árið 2020. Því hafi ferðamönnum farið að fækka eftir 2021.
Ísland skuli vera leiðandi í framleiðslu á heilnæmum landbúnaðarafurðum
Í nýju skýrslu KPMG er lagt upp með jákvæða stefnumótun, en byggt á sömu aðferðafræði og áður. Þar segir m.a. að í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar komi fram að Ísland skuli vera leiðandi í framleiðslu á heilnæmum landbúnaðarafurðum. Þá skuli leggja áherslu á nýsköpun, vöruþróun, verðmætasköpun, sjálfbærni og að velferð búfjárstofna sé tryggð. Einnig á að stuðla að náttúruvernd og nýjum áherslum í rannsóknum og menntun.
Sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra skipaði samráðshóp um endurskoðun búvörusamninga þann 7. febrúar 2018 í þeim tilgangi að taka til skoðunar þessi sjónarmið stjórnvalda og horfa til framtíðar í málefnum landbúnaðar. Notuð var sviðsmyndagreining til þess að skoða mögulegt starfsumhverfi íslensks landbúnaðar til ársins 2040.
Gerð sviðsmynda hófst á sumarmánuðum 2018 og fól í sér breiða aðkomu aðila úr landbúnaði og frá neytendum. Samráðshópur um búvörusamninga var skipaður á eftir farandi hátt:
Haraldur Benediktsson og Bryn-hildur Pétursdóttir formenn. Sigurgeir Sindri Sigurgeirsson og Elín Heiða Valsdóttir frá Bænda-samtökum Íslands. Halldór Árna-son frá SA, Jóhanna Hreinsdóttir frá Samtökum afurðastöðva, Hafdís Hanna Ægis-dóttir tilnefnd af umhverfisráðherra, Þórlindur Kjartansson tilnefndur af landbúnaðarráðherra.
Með hópnum starfaði Rebekka Hilmarsdóttir til hausts 2018 og síðar Ása Þórhildur Þórðardóttir. Sér-fræðingar af ráðgjafarsviði KPMG voru fengnir til þess að sjá um faglega framkvæmd verkefnisins undir stjórn Sævars Kristinssonar. Vinnuferlið fól í sér gagnaöflun með viðtölum, netkönnun, opnum fundum á sex landsvæðum og greiningu á opinberum gögnum. Haldnar voru vinnustofur þar sem grunngerð sviðsmynda um framtíð landbúnaðar var mótuð og í kjölfarið hófst úrvinnsla og samantekt niðurstaðna. Alls tóku um 400 einstaklingar þátt í verkefninu.
Samvinnuverkefni bænda, neytenda og atvinnulífs
Með verkefnisstjórninni sem Kristján Þór skipaði starfa Bryndís Eiríksdóttir, sérfræðingur í atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytinu, og Sigurgeir Þorgeirsson, fyrrverandi ráðuneytisstjóri, sem þekkir mjög vel til landbúnaðarmála. Ekki eru tilgreindir neinir sérfræðingar úr landbúnaðargeiranum eða fulltrúar Bændasamtaka Íslands, en samt tekið fram að mótun landbúnaðarstefnu sé samvinnuverkefni stjórnvalda, bænda, neytenda og atvinnulífs.
Efnt til funda með bændum og öðrum hagaðilum
Verkefnisstjórn mun efna til funda með bændum og öðrum hagaðilum í því skyni að virkja þá til þátttöku í stefnumótuninni, að því er fram kemur í tilkynningu ráðuneytisins. Fyrir milligöngu ráðuneytisins verður stofnað til samráðs við þingflokka. Samráð verður haft við fulltrúa Bændasamtaka Íslands, Samtaka atvinnulífsins, Neytendasamtakanna og Alþýðusambands Íslands og þeim gefinn kostur á að fylgjast með framvindu verksins á vinnslustigi.
Samkvæmt skipunarbréfi verkefnisstjórnarinnar skal við mótun landbúnaðarstefnu litið til eftirfarandi meginþátta:
Með öflugum landbúnaði verði Ísland leiðandi í framleiðslu á heilnæmum landbúnaðarafurðum – sérstaklega verði hugað að fæðu- og matvælaöryggi og samkeppnishæfum rekstrarskilyrðum í sátt við umhverfi og samfélag.
Byggðafesta verði tryggð
Tryggð verði byggðafesta með nýtingu tækifæra í krafti nýsköpunar og vöruþróunar sem taki mið af grænum lausnum, matarmenningu og sjálfbærni.
Menntun, rannsóknir og þróun mótist af hæfilegri samþættingu fræðilegra viðfangsefna og ráðgjafar í þágu þeirra sem stunda landbúnað og vinnslu landbúnaðarafurða.
Með hvötum og stuðningi verði dregið úr umhverfisáhrifum og stuðlað að verndun, endurheimt og nýtingu landvistkerfa í samræmi við heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun frá árinu 2016.
Tilllaga liggi fyrir í marslok 2021
Gert er ráð fyrir að tillaga að landbúnaðarstefnu fyrir Ísland muni liggja fyrir þann 31. mars 2021.
Skýrsla KPMG heitir „Íslenskur landbúnaður 2040 – sviðsmyndir um mögulega framtíð landbúnaðar á Íslandi“. Þar eru settar fram fjórar sviðsmyndir, eða eins og segir í skýrslunni:
„Þær draga fram óvissuna í þeim drifkröftum sem taldir eru hafa mest áhrif hverju sinni. Virði sviðsmyndanna felst í að þær birta ólík sjónarhorn sem geta verið andstæð óskum okkar og skoðunum, en einmitt þannig örva þær umræður og vonandi aðgerðir.“ Þá segir að lykilspurningin sem unnið var með hafi verið:
„Hver verður framtíð íslensks landbúnaðar árið 2040?“
Til að nálgast svar við þessari spurningu voru rýndir ýmsir óvissir drifkraftar en að lokum staldrað við tvo. Það varðar annars vegar viðhorf neytenda og hvort kauphegðun byggi á verði eða gæðum landbúnaðarafurða. Hins vegar var það mismunandi aðkoma stjórnvalda að íslenskum landbúnaði.
Opinn markaður, Beint frá býli, Stöðnun og Gróska
Sviðsmyndunum var gefið nafn í takt við þá þróun á hverju sviði. Ein sviðsmyndin heitir „Opinn markaður“. Um hann segir í skýrslunni:
„Starfsumhverfið einkennist af mikilli samkeppni í landbúnaði innanlands og erlendis frá og hörð verðsamkeppni knýr framleiðendur til að auka skilvirkni. Ísland er opinn markaður á grundvelli tollfrelsissamninga á landbúnaðarvörum víða um heim. Bændum hefur fækkað í flestum greinum landbúnaðar en bú hafa samhliða stækkað.
Önnur sviðsmynd er nefnd „Beint frá býli“ en um hana er sagt:
„Smáir og stórir framleiðendur í landbúnaði þrífast vel. Samband neytenda og framleiðenda er sterkt og verslun beint frá býli er algeng í nærsamfélaginu. Íslenskir bændur eru lífsstíls- og ástríðubændur sem framleiða hágæða afurðir og neytendur eru tilbúnir að greiða verð í samræmi við gæði vörunnar.“
Þriðja sviðsmyndin heitir „Stöðnun“ en þar segir:
„Aðgerðir stjórnvalda felast í niðurgreiðslum landbúnaðarvara til þess að mæta kröfum neytenda um lágt verð á matvælum. Óveruleg breyting hefur átt sér stað í stærð búa.“
Fjórða sviðsmyndin er kölluð „Gróska“ en um hana er sagt í skýrslu KPMG:
„Mikil fjölgun og endurnýjun í bændastéttinni hefur átt sér stað. Fólk án bakgrunns í landbúnaði laðast að sveitinni og getur fengið styrki til þess að kaupa jarðir og hefja búskap eftir eigin höfði. Meðalstór bú og smábú þrífast vel þar sem hreinleiki landbúnaðar og rekjanleiki afurða byggir undir traust neytenda til framleiðenda.“
